Kiedy możliwe jest odwołanie darowizny?

Kodeks cywilny reguluje umowę darowizny w ten sposób, że przez tę umowę darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Oświadczenie darczyńcy dotyczące darowizny powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Ponadto przepisy kc przyznają darczyńcy prawo do nałożenia na obdarowanego obowiązku określonego działania lub zaniechania. Czy odwołanie darowizny jest możliwe?

Kiedy może nastąpić odwołanie darowizny?

Odwołanie darowizny może mieć miejsce:

• przed jej wykonaniem,
• po jej wykonaniu.

Przykład 1.

Pani Zofia darowała swojej wnuczce – pani Alinie swoje oszczędności w wysokości 200 000 zł. Przed wykonaniem darowizny pani Zofia straciła w pożarze dom, w którym zamieszkiwała, a dodatkowo okazało się, że jest ona ciężko chora i będzie wymagać kosztownego leczenia. Darowizna może zostać odwołana, gdyż doszło do zmiany sytuacji finansowej darczyńcy na jego niekorzyść, co powodować będzie uszczerbek dla jego utrzymania.

Przykład 2.

Pani Zofia darowała swojej wnuczce – pani Alinie swoje oszczędności w wysokości 200 000 zł. Przed wykonaniem darowizny pani Alina otrzymała spadek po swojej drugiej babci, którego wartość wynosi 2 000 000 zł. W takim wypadku darowizna nie może zostać odwołana, gdyż nie doszło do zmiany sytuacji finansowej darczyńcy powodującej u niego uszczerbek.

Czym jest rażąca niewdzięczność?

W orzecznictwie wskazano, czym jest wymagana do odwołania darowizny rażąca niewdzięczność. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 11 czerwca 2019 roku (sygn. V ACa 727/18) „Ustawodawca posługuje się zaś terminem »rażącej« niewdzięczności, dla odróżnienia jej od niewdzięczności »zwykłej«. Pomiędzy ową niewdzięcznością a niewdzięcznością »rażącą« istnieje bowiem cała gama negatywnych zachowań obdarowanego względem darczyńcy, których nie można uznać za uzasadniające odwołanie bezpłatnego przysporzenia, jakim jest darowizna. W ten sposób ustawodawca niejako a priori przewidział możliwość występowania różnorakich konfliktów między stronami takiej umowy w przyszłości i uznał, że zasada trwałości umów powinna mieć w takich sytuacjach decydujące znaczenie. Czyny dowodzące niewdzięczności muszą zatem świadczyć o znacznym natężeniu złej woli obdarowanego i nie uzasadnia odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach i warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych, rodzinnych konfliktów. Na obdarowanym ciąży oczywiście pozaprawny, moralny, obowiązek wdzięczności wobec darczyńcy. Przejawia się on w przyjęciu postawy życzliwości, zainteresowania, otwartości na realizację usprawiedliwionych w danych okolicznościach oczekiwań, okazywania wsparcia w sprawach życiowych, a także niesienia, w granicach własnych możliwości i usprawiedliwionych potrzeb darczyńcy, pomocy w sprawach materialnych. Rażąca, a więc kwalifikowana niewdzięczność to postępowanie polegające na umyślnym i zawinionym działaniu lub zaniechaniu, skierowanym przeciwko darczyńcy i które uznać należy – z punktu widzenia powszechnie obowiązujących zasad etycznych, za niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, wykraczające poza zwykłe konflikty rodzinne. Nie każdy zatem wypadek nagannego zachowania się obdarowanego uzasadnia skorzystanie z prawa odwołania darowizny”.

W orzecznictwie sądowym m.in. wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 25 stycznia 2018 roku (sygn. III Ca 1616/17) wskazano: „Nie ma jednej reguły pozwalającej na uznanie zachowania obdarowanego wobec darczyńcy za rażącą niewdzięczność uzasadniającą odwołanie darowizny, dlatego też ocena, czy obdarowanemu można przypisać niewdzięczność i to w stopniu rażącym, musi być dokonywana każdorazowo na podstawie całokształtu okoliczności sprawy z uwzględnieniem dobrych obyczajów, ale również norm obowiązujących w środowisku, w którym funkcjonują obie strony, oraz ich wzajemnych relacji, w tym stopnia bliskości. Rażącą niewdzięcznością będzie zachowanie się obdarowanego skierowane bezpośrednio lub pośrednio przeciwko darczyńcy, które oceniając rzecz rozsądnie, musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo mieniu darczyńcy oraz o naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych i rodzinnych łączących go z darczyńcą, a także obowiązku wdzięczności”.

Przebaczenie

Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Należyte rozeznanie w tym wypadku polega na tym, że darczyńca jest świadom tego, że osoba, na której rzecz dokonał darowizny, zachowała się wobec niego w sposób rażąco niewdzięczny, ale wybacza tej osobie takie zachowanie. Przebaczenie nie wymaga żadnej szczególnej formy. Wystarczające jest, aby nastąpiło ono w sposób wyraźny czy też dorozumiany.

Kiedy możliwe jest odwołanie darowizny?

Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego nie może nastąpić po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny

Oświadczenie o odwołaniu darowizny musi zostać złożone obdarowanemu na piśmie.

Przy czym jak wskazuje się w judykaturze m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 listopada 2015 roku, VI ACa 1575/14 „oświadczenie woli darczyńcy o odwołaniu darowizny może wynikać także z dokonanych przez darczyńcę czynności procesowych w postępowaniu o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności na rzecz darczyńcy, przy czym wówczas konieczne jest ustalenie, kiedy takie oświadczenie zostało w istocie złożone oraz czy i kiedy dotarło ono ostatecznie do obdarowanego”.

Z uwagi na to, że odwołanie darowizny nie może nastąpić z dowolnych przyczyn, a jedynie na podstawie przesłanek określonych w kc, oświadczenie darczyńcy o odwołaniu darowizny powinno zawierać przyczynę je uzasadniającą. Jest to istotne, gdyż w razie sporu, czy zaistniały podstawy do odwołania darowizny sąd bada, czy miała miejsce zmiana stanu majątkowego darczyńcy uzasadniająca odwołanie darowizny niewykonanej albo, czy zachowanie obdarowanego nosiło znamiona rażącej niewdzięczności. Gdyby okazało się, że powoływane w oświadczeniu darczyńcy o odwołaniu darowizny okoliczności nie wystąpiły, odwołanie darowizny jest bezskuteczne. Jeśli podstawa do odwołania darowizny powstanie w późniejszym czasie ma on prawo do ponownego złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny na zasadach ogólnych.

Niedostatek darczyńcy a odwołanie darowizny

Nie jest dopuszczalne odwołanie darowizny w sytuacji gdy darczyńca popadł w niedostatek. Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku, zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

Zwrot darowizny celem zwolnienia się od wykonania polecenia

Od odwołania darowizny należy odróżnić sytuację, kiedy obdarowany wydaje przedmiot darowizny celem zwolnienia się od wypełnienia polecenia darczyńcy. Zgodnie z przepisami kc darczyńca po wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy darowizny może żądać wypełnienia przez obdarowanego polecenia, chyba że ma ono na celu wyłącznie korzyść obdarowanego. Obdarowany może odmówić wypełnienia polecenia, jeżeli jest to usprawiedliwione wskutek istotnej zmiany stosunków. Po śmierci darczyńcy wypełnienia polecenia od obdarowanego mogą żądać spadkobiercy darczyńcy, a jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, także właściwy organ państwowy. Obdarowany może zwolnić się od wypełnienia polecenia, którego domaga się darczyńca lub jego spadkobiercy, przez wydanie przedmiotu darowizny w naturze w takim stanie, w jakim przedmiot ten się znajduje.

Zwrot przedmiotu darowizny

Samo złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny nie powoduje automatycznego przejścia własności przedmiotu darowizny z obdarowanego na darczyńcę. Po stronie obdarowanego wprawdzie powstaje obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny, ale najczęściej darczyńca będzie musiał wystąpić na drogę postępowania sądowego, gdyż najczęściej obdarowany nie będzie chciał zwrócić darowanego przedmiotu.

Wystąpienie na drogę postępowania sądowego będzie się wiązać z koniecznością poniesienia opłaty sądowej od pozwu, która ustalana jest według wartości przedmiotu sporu, czyli wartości darowizny. Obdarowany, który ze względu na swoją ciężką sytuację nie jest w stanie ponieść opłaty od pozwu, może ubiegać się o zwolnienie go z tej opłaty. Ponadto prowadzenie postępowania sądowego w przeważającej liczbie przypadków wymagać będzie ustanowienia przez darczyńcę pełnomocnika procesowego, co generować będzie dodatkowe koszty postępowania.

Dlatego też osoby chcące dokonać darowizny bez względu na to, czy osoba obdarowana będzie osobą dla nich najbliższą, czy osobą obcą powinny bardzo dobrze to przemyśleć, ponieważ odwołanie darowizny nie jest proste i wymaga czasu. Jest też często kosztowne, gdyż najczęściej sprawy dotyczące odwołania darowizny trafiają pod rozstrzygnięcie sądu, z czym wiąże się konieczność poniesienia kosztów postępowania.