Ubezwłasnowolnienie – czym jest i jak je przeprowadzić?

Każda osoba z chwilą narodzin ma zdolność prawną, tj. uzyskuje możność bycia podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych. Nie jest to jednak jeszcze zdolność do czynności prawnych rozumiana jako możliwość samodzielnego dokonywania wszelkich czynności we własnym imieniu. Instytucja ubezwłasnowolnienia dotyczy właśnie tej drugiej kwestii. Osoba ubezwłasnowolniona pozbawiona zostaje możliwości rozporządzania swoimi prawami, w szczególności majątkiem, decydowania w przedmiocie leczenia czy wyboru i wykonywania niektórych zawodów. Ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone jedynie w sytuacji, gdy choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub występowanie innego rodzaju zaburzeń zdrowotnych powoduje, że dana osoba nie jest w stanie kierować swoimi sprawami. Oznacza to, że celem omawianej instytucji jest wyłącznie pomoc osobie chorej. Zgłoszenie wniosku o ubezwłasnowolnienie z nieuzasadnionych pobudek może skutkować konsekwencjami karnymi.

Oczywistym jest, iż nie każde zaburzenie mające podłoże psychiczne kwalifikuje chorego do pozbawienia go prawa do kierowania własnym życiem. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może być złożony jedynie w wyjątkowych sytuacjach i tylko w celu ochrony interesów osoby chorej. Z całą pewnością nie jest to decyzja łatwa, jednakże jeśli bliska osoba z powodu choroby nie potrafi samodzielnie funkcjonować, taki wniosek może okazać się jedynym właściwym wyjściem. Kiedy problemy osoby chorej są na tyle poważne, iż nie jest ona w stanie w ogóle kierować swoim postępowaniem, orzekane jest ubezwłasnowolnienie całkowite. Natomiast w przypadku gdy chory potrzebuje jedynie pomocy w prowadzeniu swoich spraw, wówczas orzeka się ubezwłasnowolnienie częściowe.

Zdolność do czynności prawnych

Pojęcie „zdolności do czynności prawnych” zostało uregulowane w art. 11 i nast. Kodeksu cywilnego (dalej jako KC). Zdolność ta oznacza możność samodzielnego dokonywania czynności prawnych we własnym imieniu, czyli do przyjmowania i składania skutecznych oświadczeń woli mających na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Najprościej rzecz ujmując, jest to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez nabywanie praw i zaciąganie zobowiązań. Posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnej pozwala m.in. prowadzić działalność gospodarczą, zawrzeć umowę o pracę lub inne umowy cywilnoprawne, dokonać zakupu bądź sprzedaży mieszkania lub pojazdu, być stroną umowy najmu, dzierżawy, pożyczki, wejść w związek małżeński, adoptować dzieci, a także jako pełnomocnik dokonywać powyższych czynności w imieniu innych osób. Zdolność do czynności prawnych należy również łączyć ze zdolnością procesową, tj. zdolnością do samodzielnego dokonywania czynności procesowych w postępowaniu cywilnym. Osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych mają zdolność procesową jedynie w sprawach wynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie.

Przepis art. 11 KC uzależnia możliwość uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych od osiągnięcia pełnoletności, tj. 18. roku życia. Przepis art. 15 KC z kolei wskazuje, iż małoletni między 13. a 18. rokiem życia posiadają częściową zdolność do czynności prawnej. Dzieci do 12. roku życia są takiej zdolności pozbawione. O zdolności do czynności prawnej decyduje zatem przede wszystkim wiek osoby fizycznej oraz ewentualnie jej ubezwłasnowolnienie. Każe to więc uznać, iż pełną zdolność do czynności prawnych mają wyłącznie osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione.

Ubezwłasnowolnienie – charakter instytucji

Pomimo faktu odebrania danej osobie jej podstawowych praw oraz praktycznej możliwości kierowania o własnym losie ubezwłasnowolnienie nie ma wcale charakteru dyskryminującego. Jego fundamentalnym zadaniem jest dobro i ochrona interesów osoby chorej. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 kwietnia 2010 roku (sygn. IV CSK 470/09), „interes osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy uznać za nadrzędną dyrektywę orzekania o ubezwłasnowolnieniu. Instytucja nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego. Ubezwłasnowolnienie ma przede wszystkim za zadanie ochronę zdrowia psychicznego osoby dotkniętej takim zdarzeniem”. Nie zawsze jednak, mimo występowania głębokich schorzeń psychicznych, ubezwłasnowolnienie będzie najlepszym rozwiązaniem. W przypadku gdy osoba chora staje się niebezpieczna dla siebie i otoczenia, właściwszym rozwiązaniem jest zastosowanie środków przewidzianych przez procedurę karną. W tym miejscu warto przywołać postanowienie Sądu Najwyższego z 15 maja 1968 roku (sygn. I CR 132/68), zgodnie z którym „instytucja ubezwłasnowolnienia nie ma na celu ochrony osoby, której dobra są zagrożone ze strony osoby chorej. Jeżeli pozostawanie na wolności osoby uznanej za nieodpowiedzialną grozi niebezpieczeństwem dla innej osoby, to sąd karny umieszcza osobę nieodpowiedzialną w zamkniętym zakładzie dla psychicznie chorych, choćby nie została ona ubezwłasnowolniona”.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Zgodnie z art. 13 KC ubezwłasnowolniona całkowicie może zostać osoba, która ukończyła lat trzynaście, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską. Oprócz konieczności ukończenia 13. roku życia oraz braku możliwości kierowania własnym postępowaniem dodatkową przesłanką ubezwłasnowolnienia całkowitego statuowaną przez orzecznictwo jest spełnienie wymogu, aby ubezwłasnowolnienie było niezbędne dla ochrony interesu osoby, która miałaby mu podlegać. Przez niemożność pokierowania własnym postępowaniem rozumieć należy wszelkie przejawy braku prawidłowej percepcji skutkujące niemożnością oceny znaczenia i skutków własnego zachowania, niekoniecznie przyjmującego postać oświadczenia woli składanego przy dokonywaniu czynności prawnej (por. postanowienie SN z 29 listopada 1974 roku, I CR 649/74).

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może samodzielnie zawierać umów zobowiązaniowych (typu umowa sprzedaży, najmu), nie może także wykonywać większości aktywności zawodowych, w szczególności dotyczy to zawodów zaufania publicznego (w potocznym tego słowa znaczeniu), jak zawód lekarza czy adwokata. Ubezwłasnowolniony jest również pozbawiony prawa wyborczego oraz możliwości udziału w referendum. Co istotne, osoba ubezwłasnowolniona nie jest zdolna zawrzeć – nawet przez opiekuna – małżeństwa, uznać dziecka oraz sporządzić lub odwołać testamentu.

Zgodnie z art. 14 KC czynność prawna dokonana przez osobę, która została ubezwłasnowolniona całkowicie, jest bezwzględnie nieważna. Jeśli jednak osoba ta zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolnienie częściowe zostało uregulowane w art. 16 KC. W odróżnieniu od ubezwłasnowolnienia całkowitego skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest powstanie stanu ograniczonej zdolności do czynności prawnych oraz to, że częściowo ubezwłasnowolniona może zostać wyłącznie osoba pełnoletnia. Wynika to z faktu, iż osoba poniżej 13. roku życia nie posiada zdolności do czynności prawnej, a małoletniego między 13. a 18. rokiem życia ustawa zrównuje z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo. Powodem ubezwłasnowolnienia może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania, o ile stan osoby chorej nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

W przypadku zaistnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego sąd może nie orzec ubezwłasnowolnienia, jeżeli uzna, iż zastosowanie tej instytucji w większym stopniu osłabiłoby pozycję osoby chorej, niż przyniosło jej pomoc. Dzieje się tak, gdy pozostawienie osobie chorej możności prowadzenia przez nią własnych spraw i decydowania o nich może okazać się korzystniejsze od pomocy kuratora. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 14 lutego 1974 roku (sygn. I CR 8/74) „niekiedy zamiast ubezwłasnowolnienia częściowego bardziej korzystne jest skorzystanie z instytucji kuratora dla osoby niepełnosprawnej z art. 183 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego”. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie dokonywać czynności związanych z umowami powszechnie zawieranymi w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Może także bez zgody kuratora zarządzać swoim zarobkiem, o ile sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej. Może rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które przedstawiciel ustawowy oddał jej do swobodnego użytku. W przypadku natomiast czynności rozporządzających, jak np. zawarcie umowy sprzedaży czy darowizny, ich dokonanie wymaga zgody kuratora lub następczego potwierdzenia, jeśli czynności te zostały już zrealizowane. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo jest zdolna do wstąpienia w związek małżeński za zgodą sądu opiekuńczego. Osoba taka nie może jednak dokonać sporządzenia lub odwołania testamentu.

Osoby uprawnione do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie

Procedurę przeprowadzenia sprawy w przedmiocie orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu regulują przepisy art. 544 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako KPC). Zgodnie z art. 545 KPC z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie może wystąpić:

• małżonek;
• przedstawiciel ustawowy;
• krewny w linii prostej (rodzeństwo, dzieci, wnuki) – należy jednak pamiętać, że krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeśli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego;
• prokurator.

W tym miejscu warto wskazać na ciekawy pogląd, który coraz częściej przebija się w orzecznictwie. Zgodnie z nim osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, jest również legitymowana do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie.

Powyższy katalog wskazuje jedynie na osoby, które mogą inicjować postępowanie. Nie oznacza to, że inne podmioty nie mogą zostać uczestnikami w takiej sprawie. Aby osoby trzecie mogły w nią wstąpić, muszą wykazać swój interes prawny w rozumieniu art. 510 KPC. Zgodnie z tym przepisem zainteresowanym w sprawie jest każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania. Jeżeli weźmie udział, staje się uczestnikiem.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie

Wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien zawierać:

1. wskazanie sądu, do którego jest kierowany;
2. dane wnioskodawcy ze wskazaniem, że wnioskodawca należy do kategorii osób wymienionych w art. 545 § 1 pkt 1–3 KPC – chodzi tu przede wszystkim o wykazanie stosunku pokrewieństwa wnioskodawcy z osobą, która ma zostać ubezwłasnowolniona;
3. dane osoby, której wniosek dotyczy, ze wskazaniem miejsca zamieszkania i innych danych umożliwiających jej indywidualizację;
4. wskazanie zainteresowanych;
5. sprecyzowane żądanie, tj. określenie, czy wniosek dotyczy ubezwłasnowolnienia całkowitego, czy częściowego;
6. przyczyny wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, tj. uzasadnienie.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien również zawierać informację o tym, czy stan zdrowia uczestnika postępowania umożliwia mu osobiste stawienie się w sądzie celem wysłuchania. Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie wynosi 100 zł. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dokument dotyczy.

Jaki sąd rozpoznaje wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądu okręgowego miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Należy pamiętać, iż jest to właściwość wyłączna. Uchyla ona właściwość miejscową ogólną i przemienną. Zasadą jest, że sprawy o ubezwłasnowolnienie osoby będącej obywatelem polskim lub cudzoziemcem mającym miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej należą do jurysdykcji sądu polskiego. Sprawę rozpoznaje sąd w składzie trzech sędziów zawodowych.

Ubezwłasnowolnienie – podsumowanie

Złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie z całą pewnością nie należy do łatwych decyzji. Tym bardziej że w świadomości społecznej instytucja ta jest odbierana negatywnie. W końcu wiąże się z odebraniem osobie bliskiej prawa do kierowania swoim poczynaniem oraz rozporządzenia swoim majątkiem. W niektórych sytuacjach nie ma jednak innego wyjścia. Jeżeli bliska osoba cierpi na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy bądź innego rodzaju zaburzenia psychiczne powodujące, że nie jest w stanie kierować swym postępowaniem, należy się poważnie zastanowić nad omówionym w niniejszym artykule wnioskiem. Ostatecznie sąd orzeka ubezwłasnowolnienie jedynie w sytuacji, gdy instytucja ta miałaby działać na korzyść ubezwłasnowolnionego.