Czym różni się ubezwłasnowolnienie częściowe od całkowitego?
Co do zasady dorosły człowiek posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Zdarzają się jednak sytuacje, w których nie jest to pożądany stan. W tym celu powstała instytucja ubezwłasnowolnienia, która w znaczący sposób oddziałuje na możliwość samodzielnego dokonywania różnych czynności prawnych. Czym jest ubezwłasnowolnienie? Jaka jest różnica między ubezwłasnowolnieniem częściowym a całkowitym?
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych jest rozumiana jako możliwość skutecznego zaciągania obowiązków i nabywania praw poprzez dokonywane czynności, najczęściej zawieranie różnego rodzaju umów. Dzieci do lat 13 nie posiadają jej w ogóle, zaś do ukończenia 18. roku życia mają ją w ograniczonym stopniu. Wraz z nabycie pełnoletności dana osoba co do zasady zyskuje pełną zdolność do czynności prawnych, a więc może samodzielnie nabywać różnego rodzaju prawa i zaciągać zobowiązania. W przypadku zdolności prawnej jest zupełnie inaczej, w świetle polskiego prawa przysługuje ona każdemu wraz z chwilą urodzenia i oznacza po prostu możliwość bycia podmiotem prawnym w zakresie oznaczonych praw i obowiązków (np. bycia uprawnionym, wierzycielem lub dłużnikiem).
Zdolność prawna nie może być w żaden sposób ograniczona lub wyłączona, czego nie możemy powiedzieć o zdolności do czynności prawnych. Nabycie jej w pełnym wymiarze nie musi być dożywotnie, ponieważ w niektórych sytuacjach odbywałoby się to ze szkodą dla danego człowieka. Dlatego też powstała instytucja ubezwłasnowolnienia.
Czym jest ubezwłasnowolnienie?
Podstawowym celem ubezwłasnowolnienia jest ograniczenie lub całkowite wyłączenie zdolności do czynności prawnej danej osoby. Instytucja ta służy więc niejako cofnięciu konkretnego człowieka do wieku dziecięcego (tj. przed ukończeniem 13. roku życia) pod względem prawnym i skuteczności dokonywanych przez niego czynności prawnych.
Ubezwłasnowolnienie jest stosowane najczęściej względem osób, które z różnych przyczyn nie powinny dokonywać jakichkolwiek czynności prawnych samodzielnie, najczęściej w zakresie nabywania zobowiązań, ponieważ robią to ze szkodą dla siebie i swojej rodziny. Z taką sytuacją mamy do czynienia głównie w przypadku osób chorych psychicznie lub niepełnosprawnych umysłowo, które nie potrafią ocenić charakteru danej czynności i tego, czy nie są wykorzystywane przez drugiego kontrahenta lub instytucję. Ubezwłasnowolnienie prowadzi więc do usunięcia całej lub częściowej zdolności prawnej danej osoby – w świetle prawa dokonanie czynności prawnej przez ubezwłasnowolnionego może być więc uznane za nieważne od samego początku albo będzie wymagało potwierdzenia jego przedstawiciela prawnego.
Obecnie możemy wyróżnić dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia:
- częściowe, którego skutkiem jest ograniczenie zdolności do czynności prawnych danej osoby;
- całkowite, którego skutkiem jest zupełne wyłączenie zdolności do czynności prawnych danego człowieka.
Niezależnie od formy ubezwłasnowolnienia można go dokonać wyłącznie na drodze odpowiedniego postępowania sądowego. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują także katalog osób, które są uprawnione do zainicjowania odpowiedniej sprawy. Ważną informacją jest także to, że dokonane ubezwłasnowolnienie można cofnąć w każdej chwili, choć będzie to oczywiście wymagało przeprowadzenia kolejnej sprawy sądowej.
Wyrok SA w Poznaniu z 29 lipca 2022 roku (sygn. akt I ACa 279/22)
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie ze swojej natury prowadzi do ingerencji w dobra osobiste uczestnika postępowania, co do którego bada się zaistnienie przesłanek z art. 16 kc i art. 13 kc. Wymaga to nie tylko przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych psychologów i psychiatrów, ale także zadawania stronie takich pytań, które pozwolą na ustalenie, czy orzeczenie ubezwłasnowolnienia jest uzasadnieniem również w kontekście przesłanki ochrony jej dobra i słusznych interesów. Częstokroć dotyczą one sfery prywatności lub intymności, a także negatywnych przeżyć i emocji. Wiążą się jednak ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości przez sądy i sędziów, a przez to zważywszy na cele tej funkcji nie mogą per se prowadzić do odpowiedzialności cywilnoprawnej z tytułu naruszenia dóbr osobistych, albowiem nie są one bezprawne.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Zgodnie z treścią art. 16 Kodeksu cywilnego osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
Cechą charakterystyczną dla ubezwłasnowolnienia częściowego jest to, że stosuje się je względem osoby, która wymaga jedynie pomocy przy prowadzeniu jej spraw i jest w stanie w miarę samodzielnie kierować swoim życiem. Ta forma może być stosowana wyłącznie wobec osób pełnoletnich. Gdybyśmy ubezwłasnowolnili dziecko po 13. roku życia, to i tak finalnie utraciłoby ono całą zdolność do czynności prawnych.
Ubezwłasnowolnienie częściowe oznacza, że w przypadku istotnych czynności prawnych, których zamierza dokonać ubezwłasnowolniony, musi on uzyskać na nie zgodę swojego kuratora. Sąd w ramach odpowiedniego postępowania ustala taką osobę i jest ona swoistego rodzaju reprezentantem ubezwłasnowolnionego, podobnie jak występuje to w relacjach pomiędzy rodzicami a dziećmi. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo jest pod względem prawnym jak dziecko pomiędzy 13. a 18. rokiem życia – w drobnych bieżących sprawa życia codziennego może dokonywać czynności prawnych samodzielnie. Przy czynnościach przekraczających zakres zwykłego zarządu (np. zakup nieruchomości, sprzedaż samochodu, wynajęcie mieszkania) ubezwłasnowolniony musi uzyskać pierwotną zgodę swojego kuratora lub jego potwierdzenie, gdy doszło do zawarcia umowy bez takiej kuratorskiej zgody.
Przykład 1.
Czy ubezwłasnowolniony częściowo może przekazać darowiznę ze swojego majątku na określony cel społeczny bez zgody swojego kuratora?
Tak, pod warunkiem jednak, że wartość takiej darowizny będzie niewielka i w zasadzie symboliczna. Gdyby darowizna obejmowała znaczną część majątku ubezwłasnowolnionego (np. jego połowę lub 25%), wówczas konieczne byłoby uzyskanie zgody kuratora na dokonanie takiej czynności. W przypadku małych darowizn (np. rzędu kilkudziesięciu lub kilkuset złotych) taka zgoda nie jest wymagana i ubezwłasnowolniony może dokonać darowizny samodzielnie.
Przykład 2.
Czy ubezwłasnowolniony całkowicie może sprzedać samodzielnie mieszkanie swojemu jedynemu dziecku, które się nim opiekuje?
Nie, ponieważ czynność sprzedaży nieruchomości jest traktowana jako czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem, co oznacza, że dla jej ważności wymagana jest w tym przypadku zgoda kuratora ubezwłasnowolnionego. Osoba nabywcy nieruchomości nie ma tutaj znaczenia, nawet jeśli dziecko ubezwłasnowolnionego faktycznie zajmuje się swoim rodzicem. Sprzedaż bez zgody kuratora będzie w takiej sytuacji nieważna z mocy prawa od samego początku.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego dochodzi do całkowitego zamknięcia zdolności do czynności prawnych danej osoby. W świetle prawa jest ona traktowana podobnie jak dziecko, które nie ukończyło 13 lat. Dla takiego ubezwłasnowolnionego ustanawia się opiekuna prawnego, który swoją rolą przypomina rodzica osób małoletnich. Ubezwłasnowolniony całkowicie nie może samodzielnie dokonywać żadnych czynności prawnych bez wiedzy i zgody swojego opiekuna, w przeciwnym razie będą one uważane za nieważne od samego początku. Ten rodzaj ubezwłasnowolnienia pojawia się w przypadku osób z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi lub fizycznymi, których samodzielnie działanie odbywałoby się ze znaczną szkodą dla nich samych.
Zgodnie z treścią art. 13 kc osoba, która ukończyła lat 13, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Omawiany rodzaj ubezwłasnowolnienia może być stosowany już względem nastolatków, przy małych dzieciach byłoby jednak bezcelowe, ponieważ z mocy prawa nie posiadają one żadnej zdolności do czynności prawnych.
Ubezwłasnowolnienie całkowite charakteryzuje się w zasadzie całkowitym podporządkowaniem ubezwłasnowolnionego względem wyznaczonego przez sąd opiekuna prawnego. Praktycznie żadna czynność prawna, nawet ta najprostsza, nie może być dokonana bez wiedzy i zgody opiekuna.
Postanowienie SN z 18 marca 2021 roku (sygn. akt V CSKP 235/21)
Samo przekonanie osoby z niepełnosprawnością psychiczną (intelektualną) nie jest wystarczającą przesłanką uchylenia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego. Ocena prawna powinna uwzględniać stan świadomości istnienia u osoby ubezwłasnowolnionej istnienia choroby, jej przebiegu i rokowań, rozeznania potrzeb, ewentualnego wymagania stałego, systematycznego leczenia oraz tego, czy istnieje ryzyko jego zaprzestania wraz z ewentualnymi wynikającymi z tego konsekwencjami dla samej zainteresowanej (w szczególności ryzyka hospitalizacji i pogorszenia stanu zdrowia w razie zaprzestania leczenia). Ustalenie tych okoliczności należy do biegłych (lekarzy specjalistów), zaś na ich podstawie sąd obowiązany jest rozstrzygnąć o wsparciu osoby z niepełnosprawnością z optymalnym wykorzystaniem dostępnych na gruncie obowiązującego prawodawstwa i możliwych do zastosowania instrumentów prawnych. Nie można zapominać w tym kontekście, iż obecny kształt instytucji ubezwłasnowolnienia częściowego pozwala na przyznanie kuratorowi jako przedstawicielowi ustawowemu osoby z niepełnosprawnościami psychicznymi (intelektualnymi) jedynie kompetencji w zakresie ściśle określonym w ustawie (zob. przede wszystkim art. 18–22 KC). Sąd zatem, na gruncie obowiązującego stanu prawnego, nie ma swobody w takim ukształtowaniu wsparcia osoby ubezwłasnowolnionej, która każdorazowo w sposób ściśle zindywidualizowany byłaby dostosowana do potrzeb tej osoby.
Podsumowanie
Ubezwłasnowolnienie jest ograniczeniem lub całkowitym wyłączeniem zdolności do czynności prawnych danej osoby w celu ochrony jej interesu prawnego i majątkowego. Może występować pod postacią ograniczoną, w której występuje kurator, lub pełną, w której pojawia się opiekun prawny. Każdy rodzaj ubezwłasnowolnienia powoduje, że ubezwłasnowolniony jest traktowany w świetle prawa jak dziecko w odpowiednim wieku i nie może samodzielnie dokonywać wszystkich lub oznaczonych czynności prawnych.
