Ubezwłasnowolnienie - kto, kiedy i jak może zostać ubezwłasnowolniony?

Osoby mocno schorowane zawsze potrzebują pomocy, w szczególności najbliższej rodziny. Zdarza się, że niezbędna jest nie tylko pomoc faktyczna, ale też prawne zabezpieczenie majątku i chorego. Służy temu ubezwłasnowolnienie. Czym jest ubezwłasnowolnienie i kiedy można je zastosować? Jakie skutki wobec osoby i majątku wywołuje ubezwłasnowolnienie?

Czym jest ubezwłasnowolnienie?

Każdy człowiek od chwili urodzenia posiada tzw. zdolność prawną (czyli może być np. właścicielem domu, samochodu czy zostać dłużnikiem). Dopiero jednak z chwilą uzyskania pełnoletności uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych, czyli możliwość samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Po ukończeniu 13. roku życia człowiek nabywa częściową zdolność do czynności prawnych, tj. może samodzielnie zawierać tylko określone umowy (w drobnych życiowych sprawach).

Ubezwłasnowolnienie związane jest właśnie ze zdolnością do czynności prawnych - w jednym przypadku częściowo, w drugim całkowicie pozbawia człowieka możliwości samodzielnego działania w sferze prawnej.

Zdolność do czynności prawnych - do której odnosi się  instytucja ubezwłasnowolnienia - to nie to samo co zdolność prawną. Zdolności prawnej nigdy nie można pozbawić. Innymi słowy nikomu nie można zabrać możliwości być np. właścicielem samochodu. Można jednak w drodze ubezwłasnowolnienia ograniczyć lub wyłączyć możliwość samodzielnego zawierania umów.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Ubezwłasnowolnienie całkowite polega na całkowitym pozbawieniu człowieka zdolności do czynności prawnych. Tym samym ubezwłasnowolniony całkowicie samodzielnie nie może dokonać żadnej czynności prawnej (np. zawrzeć umowy). Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (np. ubezwłasnowolniony całkowicie 16 - latek nie będzie posiadał opiekuna prawnego, jeśli jego rodzice posiadają nad nim władzę rodzicielską).

Ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 13 Kodeksu cywilnego) możliwe jest wtedy, gdy łącznie spełnione są dwa warunki:

• osoba ukończyła lat 13 oraz
• jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Nie każda zatem poważna dolegliwość zdrowotna uzasadnia ubezwłasnowolnienie całkowite. Co więcej, sama choroba (niedorozwój, zaburzenie psychiczne) nie jest wystarczające, aby doszło do ubezwłasnowolnienia. Musi temu jeszcze towarzyszyć powiązana z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną. Przez pojęcie “niemożność” rozumie się brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojego zachowania i wywołanych w nim następstw.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolnienie częściowe polega na ograniczeniu danej osobie zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolniony częściowo może samodzielnie dokonywać tylko mało istotnych czynności prawnych (głównie zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego). Poza wyjątkami do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ubezwłasnowolniona zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Ubezwłasnowolnienie częściowe możliwe jest wtedy, gdy:

• osoba uzyskała pełnoletność, oraz
• jeżeli z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

Chodzi zatem o te same choroby (niedorozwoje, zaburzenia) co w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego, jednak które w danych okolicznościach nie wywierają aż tak negatywnego wpływu na chorego (czyli osoba chora nie radzi sobie do końca z czynnościami prawnymi życia codziennego i potrzebuje w tym zakresie pomocy).

Dobro ubezwłasnowolnionego, a nie jego rodziny

Ubezwłasnowolnienie częściowe albo całkowite zawsze ma na względzie dobro osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. Nie jest to instytucja prawna, którą stosuje się, aby “ułatwić” rodzinie osoby chorej np. wykonywanie nad nią faktycznej opieki. Powszechnie przyjmuje się, że nie może być jedynym czynnikiem przesądzającym o celowości ubezwłasnowolnienia interes urzędów lub osób trzecich, zwłaszcza interes majątkowy tych osób.

W obu przypadkach, tj. przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym, jak i ubezwłasnowolnieniu częściowym stan uzasadniający zastosowanie tych instytucji powinien istnieć w dniu wydawania orzeczenia przez sąd. Nie wyklucza to jednak orzeczenia ubezwłasnowolnienia w czasie krótkotrwałej poprawy zdrowia osoby chorej (z zaburzeniami), jeżeli poprawa ta ma charakter zdecydowanie przejściowy.

Koszty opieki w razie ubezwłasnowolnienia

Opiekun prawny osoby ubezwłasnowolnionej może żądać od tej osoby zwrotu nakładów i wydatków związanych ze sprawowaniem opieki. Wyjątkowo opiekun może otrzymać wynagrodzenie za sprawowanie swojej funkcji (wynagrodzenie okresowe albo jednorazowe na jego żądanie ustala się w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej). Wynagrodzenia nie przyznaje się m.in., jeżeli nakład pracy opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej jest nieznaczny albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Zwrot kosztów i zapłata wynagrodzenia następuje zasadniczo z dochodów lub z majątku ubezwłasnowolnionego. W drodze wyjątku, gdy ubezwłasnowolniony nie odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej.

Sprawa sądowa o ubezwłasnowolnienie

Tylko określone osoby mają prawo złożyć do sądu wniosek o ubezwłasnowolnienie. Mogą to zrobić:

• małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
• jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, przy czym krewni nie mogą składać takiego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego,
• jej przedstawiciel ustawowy,
• sama osoba chora, która ma zostać ubezwłasnowolniona - możliwość taką dopuścił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 września 2016 r. sygn. akt III CZP 38/16.

W toku sprawy sądowej osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania. Tego rodzaju wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz - w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.

Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia.

Uchylenie bądź zmiana ubezwłasnowolnienia

Sąd ma obowiązek uchylić ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Uchylenie to może nastąpić także z  urzędu. Możliwe jest również dokonanie zmiany ubezwłasnowolnienia. W razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu - zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony.