Ubezwłasnowolnienie małżonka - podatkowe skutki

Życie bywa nieprzewidywalne i choć w chwili zawarcia związku małżeńskiego nic nie wskazuje, aby u jednego z małżonków występowały zaburzenia uzasadniające jego ubezwłasnowolnienie, to nie znaczy, że nie zajdzie taka potrzeba w czasie trwania związku małżeńskiego. Jak ubezwłasnowolnienie małżonka wpływa na jego sytuację w zakresie podatkowym, wyjaśni ten tekst.

Ubezwłasnowolnienie – informacje ogólne 

Zdolność prawna to możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną. 

Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań. 

Zdolności do czynności prawnych nie mają osoby, które nie ukończyły 13 lat, oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli 13 lat, oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione.

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności, czyli z reguły w momencie ukończenia 18 lat lub w przypadku zawarcia przez małoletniego małżeństwa. 

Osoby chore psychicznie lub ze stwierdzonym niedorozwojem umysłowym nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego, chyba że ich stan zdrowia albo umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potencjalnego potomstwa, i nie są one ubezwłasnowolnione całkowicie. Sąd opiekuńczy może zezwolić im na zawarcie związku małżeńskiego.

Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego.

Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Zatem czynność prawna dokonana przez osobę, która została całkowicie ubezwłasnowolniona, będzie nieważna. 

Wyjątkowo, jeżeli osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa ta staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych. 

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Ważność czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, wymaga zgody jej przedstawiciela ustawowego, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie. Do ważności umowy zawartej przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego wymagane jest potwierdzenie tej umowy przez przedstawiciela tej osoby, z zastrzeżeniem, że osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych. 

Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, może jednak wyznaczyć przedstawicielowi tej osoby odpowiedni termin do potwierdzenia umowy, a po jego bezskutecznym upływie strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, staje się wolna. 

W świetle prawa nieważna jest jednostronna czynność prawna, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, a której dokonała osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych samodzielnie. Osoba ta może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Ubezwłasnowolnienie całkowite dotyczyć może osoby, która ukończyła 13 lat, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolnienie częściowe dotyczyć może osoby pełnoletniej, jeżeli z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

Postępowanie w sprawie o ubezwłasnowolnienie

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

1. małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
2. jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
3. jej przedstawiciel ustawowy.

Ważne, aby wiedzieć, że zgłoszenie wniosku o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie może skutkować karą grzywny.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie składa się do sądu okręgowego właściwego według miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w przypadku braku miejsca zamieszkania tej osoby do sądu miejsca jej pobytu.

Postanowienie o ubezwłasnowolnieniu i jego zmiana

Sąd, wydając postanowienie o ubezwłasnowolnieniu, orzeka w nim, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Może on uchylić orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu także z urzędu.

Wspólne rozliczenie małżonków 

Skoro już wiadomo, jak przedstawiają się ogólne kwestie dotyczące ubezwłasnowolnienia, pora wskazać, jaki wpływ ma ono na stosunki majątkowe i podatkowe małżonków.

Zgodnie z Ustawą z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlegają wszelkiego rodzaju dochody, z wyjątkiem dochodów wymienionych we wskazanym akcie wyłączonych spod opodatkowania oraz dochodów, od których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku.

Przepisy prawa podatkowego wskazują, że małżonkowie podlegają odrębnemu opodatkowaniu od osiąganych przez nich dochodów.

Wniosek dotyczący wspólnego opodatkowania może być wyrażony przez jeden z małżonków. 

Poza tym wspólne opodatkowanie ma zastosowanie również do sytuacji, kiedy jeden z małżonków w roku podatkowym nie uzyskał przychodów ze źródeł, z których dochód jest opodatkowany, lub osiągnął dochody w wysokości niepowodującej obowiązku uiszczenia podatku.

Złożenie wniosku przez jednego z małżonków traktuje się na równi ze złożeniem oświadczenia o upoważnieniu go przez jego współmałżonka do złożenia wniosku o łączne opodatkowanie ich dochodów. Oświadczenie to składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania.

Zasady i sposób wspólnego opodatkowania dotyczyć będą także małżonków, którzy mają miejsce zamieszkania dla celów podatkowych w innym niż Rzeczpospolita Polska państwie członkowskim Unii Europejskiej lub w innym państwie należącym do Europejskiego Obszaru Gospodarczego albo w Konfederacji Szwajcarskiej; małżonków, z których jeden podlega nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu w Rzeczypospolitej Polskiej, a drugi ma miejsce zamieszkania dla celów podatkowych w innym niż Rzeczpospolita Polska państwie członkowskim Unii Europejskiej lub w innym państwie należącym do Europejskiego Obszaru Gospodarczego albo w Konfederacji Szwajcarskiej – jeżeli osiągnęli podlegające opodatkowaniu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przychody w wysokości stanowiącej łącznie co najmniej 75% całkowitego przychodu osiągniętego przez oboje małżonków w danym roku podatkowym i udokumentowali certyfikatem rezydencji miejsce zamieszkania dla celów podatkowych.

Ubezwłasnowolnienie a wspólne rozliczenie małżonków

Przepisy Kodeksu rodzinnego stanowią, że w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa. Oznacza to, że w przypadku ubezwłasnowolnienia nie ma możliwości wspólnego rozliczenia się małżonków. 

Przykład 1. 

Czy pan Jan i pani Janina mogą rozliczyć się z podatku dochodowego za 2023 rok wspólnie, jeżeli od grudnia 2023 roku pan Jan jest całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej?

W tej sytuacji nie jest spełniona przesłanka warunkująca możliwość wspólnego rozliczenia się małżonków za 2023 rok, ponieważ nie pozostawali oni w we wspólności majątkowej przez cały rok, pomimo że byli małżeństwem.

Przykład 2. 

Czy pan Ryszard i pani Grażyna mogą rozliczyć się z podatku dochodowego za 2023 rok wspólnie, jeżeli w okresie od maja 2015 roku do października 2022 roku pani Grażyna była częściowo ubezwłasnowolniona z powodu choroby psychicznej?

W tej sytuacji dopiero od 2023 roku jest spełniona przesłanka warunkująca możliwość wspólnego rozliczenia się małżonków. Oznacza to, że za 2023 rok małżonkowie mogą rozliczyć się wspólnie z uwagi na fakt, że dopiero od tego roku ponownie pozostawali oni w we wspólności majątkowej przez cały rok.

Przykład 3. 

Czy pan Tomasz i pani Ewelina mogą rozliczyć się z podatku dochodowego za 2023 rok wspólnie, jeżeli w okresie od listopada 2019 roku do stycznia 2022 roku pani Ewelina była częściowo ubezwłasnowolniona z powodu choroby psychicznej, a następnie w sprawie z jej powództwa 12 grudnia 2023 roku Sąd Rejonowy w Mielcu ustanowił rozdzielność majątkową z datą wsteczną od 1 stycznia 2023 roku?

W tej sytuacji mimo uchylenia ubezwłasnowolnienia nie ma podstawy wspólnego rozliczenia się małżonków za 2023 rok. Skoro sąd ustanowił między małżonkami rozdzielność majątkową z datą wsteczną od 1 stycznia 2023 roku, to oznacza to, że nie spełniają oni wymogu pozostawania przez cały rok podatkowy w ustroju wspólności majątkowej. Oznacza to, że za 2023 rok małżonkowie nie mogą rozliczyć się wspólnie.

Ubezwłasnowolnienie małżonka - podsumowanie

Podsumowując, w aktualnie obowiązującym stanie prawnym w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka nie ma możliwości wspólnego rozliczania się w zakresie podatku dochodowego z uwagi na powstanie z mocy prawa rozdzielności majątkowej z chwilą ubezwłasnowolnienia. Nie ulega wątpliwości, że osoba opiekująca się ubezwłasnowolnionym małżonkiem powinna podlegać preferencyjnym regulacjom podatkowym. Istotą rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych z małżonkiem jest złagodzenie progresji tego podatku. Być może podjęte zostaną działania, aby zmienić ukształtowanie przepisów. Jeśli to nastąpi, będziemy o tym informować w naszych serwisach.