Jak zdolność do czynności prawnych wpływa na zawarcie umowy o pracę?

Nawiązanie stosunku pracy rodzi dla jego stron określone uprawnienia i obowiązki, których znaczenie musi być dobrze rozumiane, zarówno przez pracodawcę, jak i pracownika. Dlatego też przepisy prawa zezwalają na dokonywanie czynności prawnych, takich jak np. zawarcie umowy o pracę, osobom, które przede wszystkim ze względu na odpowiedni wiek mogą to czynić świadomie i odpowiedzialnie. Z poniższego artykułu dowiesz się jak zdolność do czynności prawnych wpływa na nawiązanie stosunku pracy.

Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych

Zgodnie z art. 8 § 1 Kodeksu cywilnego każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną, czyli możność posiadania praw i obowiązków należących do zakresu prawa cywilnego – a mając na względzie art. 300 Kodeksu pracy, stanowiący, że w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kc, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy – zdolność prawna jest także możnością posiadania praw i obowiązków z dziedziny prawa pracy. Innymi słowy, mamy tu do czynienia ze zdolnością do bycia stroną stosunków cywilnoprawnych, jak również z zakresu prawa pracy.

Zdolność prawną należy odróżnić od zdolności do czynności prawnych, która jest możnością nabywania praw i obowiązków w drodze dokonywanych przez siebie czynności prawnych, takich jak np. zawarcie umowy o pracę.

Na gruncie prawa pracy, zdolność prawna przejawia się przede wszystkim w możności bycia pracodawcą lub pracownikiem, a zdolność do czynności prawnych – w możności nawiązania stosunku pracy, np. poprzez zawarcie umowy o pracę.

Zdolność prawna a status pracownika

Jak stanowi art. 2, w związku z art. 22 § 1 kp pracownikiem jest osoba zatrudniona w ramach stosunku pracy – na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę – która ukończyła 18 lat, z tym zastrzeżeniem, że na podstawie przepisów szczególnych, dotyczących młodocianych (Rozdział IX kp), na warunkach określonych w tych przepisach, pracownikiem może być również osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat (młodociany), a nawet osoba niemająca 15 lat.

Zatem nie każdy ma zdolność prawną w zakresie możności bycia pracownikiem. Co do zasady taka zdolność przysługuje osobie pełnoletniej, a osobom poniżej 18. roku życia – tylko wyjątkowo, w warunkach wynikających z odnośnych przepisów kp.

Stopnie zdolności do czynności prawnych

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności, czyli w chwili ukończenia 18 lat lub w chwili zawarcia małżeństwa przez osobę poniżej 18. roku życia (art. 10 i 11 kc).

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 lat, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Przesłanką całkowitego ubezwłasnowolnienia jest sytuacja, w której wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, dana osoba nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 12 i 13 kc).

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli 13 lat, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Do ubezwłasnowolnienia częściowego może dojść z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan danej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (art. 15 i 16 kc).

Przykład 1.

Dziecko w wieku 10 lat kupiło w sklepie papierniczym opakowanie plasteliny za 12 zł. Chociaż nie miało ono zdolności do czynności prawnych, to zawarta przez nie umowa sprzedaży stała się ważna z chwilą jej wykonania, gdyż była to umowa należąca do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego i nie pociągała za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Prawna skuteczność działań osoby z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych

Jak stanowi art. 17 kc, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego, czyli osoby sprawującej nad nią władzę rodzicielską lub kuratelę.

Umowa (tzn. dwu- lub wielostronna czynność prawna) zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego staje się ważna, jeżeli zostanie potwierdzona przez:

• jej przedstawiciela ustawowego, lub
• samą tę osobę – po uzyskaniu przez nią pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 kc).

Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych sama dokonała jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna (art. 19 kc).

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 kc).

Zawarcie umowy o pracę

W wyniku zawarcia umowy o pracę, będącej dwustronną czynnością prawną, dochodzi do nawiązania stosunku pracy, w ramach którego pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

Zawarcie każdej umowy polega na złożeniu przez strony zgodnych oświadczeń woli w sprawie przyjęcia na siebie wzajemnych obowiązków i uprawnień określonych w treści tej umowy. Zasada dobrowolności nawiązania stosunku pracy została wyrażona w art. 11 kp, który stanowi, że nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków pracy i płacy, bez względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika.

Złożenie oświadczenia woli, czyli jej wyrażenie innej osobie, może nastąpić przez każde zachowanie, które ujawnia tę wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej. Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią (art. 61 i 62 kc). Kp wprowadza wymóg zawarcia umowy o pracę w formie pisemnej (art. 29 § 2 kp). W przypadku niedochowania tej formy umowa jest ważna (rodzi określone w niej uprawnienia i obowiązki), choć wadliwa pod względem formalnym

Zdolność do czynności prawnych a nawiązanie stosunku pracy

Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może samodzielnie zawrzeć umowę o pracę, natomiast osoba nieposiadająca w ogóle takiej zdolności, wspomnianej umowy zawrzeć ważnie nie może.

Rozpatrując przypadek osoby z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych, należy przywołać art. 22 § 3 kp, który – będąc przepisem szczególnym – stanowi, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku; jednakże, gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może stosunek pracy rozwiązać. Omawiany przepis wprowadza zatem odstępstwo od ogólnej zasady, zawartej w kc, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może zaciągnąć zobowiązanie lub rozporządzić swoim prawem za zgodą jej przedstawiciela ustawowego.

Szczególne przypadki

W niektórych szczególnych przypadkach zgoda przedstawiciela ustawowego lub opiekuna jest jednak wymagana.

Dotyczy to sytuacji, w której ma dojść do zawarcia umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego z osobą, która:

• ukończyła 8-letnią szkołę podstawową, niemającą 15 lat, gdy zatrudnienie ma nastąpić na zasadach określonych dla młodocianych w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu;
• nie ukończyła 8-letniej szkoły podstawowej, niemającą 15 lat, gdy zatrudnienie ma nastąpić na zasadach określonych dla młodocianych w celu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy;
• ukończyła 15 lat i nie ukończyła 8-letniej szkoły podstawowej, gdy zatrudnienie ma nastąpić na wniosek jej przedstawiciela ustawowego lub opiekuna, na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, jeżeli zatrudniany: (1) został przyjęty do oddziału przysposabiającego do pracy utworzonego w 8-letniej szkole podstawowej albo (2) uzyskał zezwolenie dyrektora 8-letniej szkoły podstawowej, w której obwodzie mieszka, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą (art. 191 § 24 i 26 kp).

Ponadto w myśl art. 3045 § 1 kp wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16. roku życia jest dozwolone wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową i wymaga uprzedniej zgody przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna tego dziecka, a także zezwolenia właściwego inspektora pracy.

Przepisy pracy pozwalają zatem na samodzielne zawieranie umów o pracę przez osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych – odmiennie niż jest to w przypadku zawierania umów cywilnoprawnych, dla których zawarcia zasadniczo wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego takiej osoby. Występują jednak szczególne przypadki, gdy również dla zawarcia umowy o pracę wspomniana zgoda jest wymagana.