Prawa pracownika w kontekście przepisów BHP

Za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy odpowiada pracodawca. W wyjątkowych sytuacjach, jeżeli warunki pracy stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, pracownik ma prawo do odstąpienia od wykonywania powierzonych mu zadań, a nawet do opuszczenia miejsca pracy. Przestrzeganie zasad BHP wymaga współpracy ze strony pracowników i z tego względu wiąże się dla pracownika z określonymi obowiązkami.

Szkolenia, badania i odzież ochronna

W trakcie zatrudnienia pracownik ma obowiązek odbycia dwóch rodzajów szkoleń w zakresie BHP:

• szkolenia wstępnego,
• szkoleń okresowych.

Szkolenie wstępne winno obejmować zarówno zaznajomienie pracownika z obowiązującymi przepisami i specyfiką zakładu pracy, jak i z wymogami dla konkretnego stanowiska pracy. Konieczność odbycia szkoleń daje pracownikowi możliwość prawidłowego i bezpiecznego wykonywania zleconych mu zadań.

Przed rozpoczęciem wykonywania pracy nowo zatrudniony pracownik musi przejść niezbędne badania lekarskie, tzw. badania wstępne i okresowe. Badanie wstępne nie jest wymagane w przypadku osób, które są przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą oraz jeśli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w tych warunkach.

Jeżeli pracownik wykonuje zadania w warunkach niebezpiecznych, przysługuje mu prawo do środków ochrony indywidualnej (np. hełm, nauszniki, ochraniacze). Środki te musi zapewnić pracownikowi nieodpłatnie pracodawca. Ponadto ma on obowiązek bezpłatnego przekazania pracownikowi odzieży i obuwia roboczego, jeżeli:

1. odzież własna pracownika może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu; 
2. jest to konieczne ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy.

Pracownik nie musi ryzykować

Zapewnienie bezpiecznych warunków pracy jest jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy względem jego podwładnych. W określonych przypadkach pracownik ma prawo do odmowy wykonania pracy, jeżeli stanowiłoby to zagrożenie dla jego życia lub zdrowia. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy prawo do powstrzymania się od pracy przysługuje pracownikowi wówczas, gdy:

• warunki pracy nie odpowiadają przepisom BHP,
• warunki pracy stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo innych osób.

Wskazane powyżej warunki muszą zostać spełnione łącznie.

Powstrzymanie się od pracy i oddalenie się z miejsca pracy nie może skutkować dla pracownika żadnymi negatywnymi konsekwencjami.

Przykładem sytuacji, w której pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy, jest na przykład brak wyposażenia pracowników w odpowiednią odzież ochronną w przypadku konieczności pracy z niebezpiecznymi urządzeniami. 

Pracownik może również oddalić się z miejsca pracy (np. swojego stanowiska pracy), jeżeli samo powstrzymanie się od wykonywania pracy nie niweluje występującego zagrożenia – w takim wypadku obowiązkiem pracownika jest powiadomienie przełożonego. W przywołanym powyżej przykładzie pracownik miałby prawo do opuszczenia miejsca pracy, sam brak koniecznej odzieży ochronnej nie usuwa bowiem zazwyczaj zagrożenia związanego z niebezpiecznym urządzeniem znajdującym się w ruchu.

W żadnym wypadku pracownik, który skorzystał z opisanych uprawnień, nie może ponosić negatywnych konsekwencji związanych z niewykonaniem pracy (np. obniżeniem należnego wynagrodzenia czy zastosowaniem kary dyscyplinarnej). Co więcej, pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za ten okres. 

Możliwość powstrzymania się od pracy i oddalenia z miejsca jej wykonywania nie znajduje zastosowania w odniesieniu do pracowników, do których obowiązków należy ratowanie życia lub mienia (na przykład strażaków, ratowników medycznych czy pracowników ochrony).

Pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, w przypadku gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób.

Szczegółowe zestawienie prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej zostało ujęte w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. Przykładami tego rodzaju zajęć są między innymi:

• prace prowadzone na wiaduktach,
• prace prowadzone na mostach,
• prace przy obsłudze ciężkich maszyn budowlanych,
• prace przy liniach napowietrznych,
• prace wykonywane przez maszynistów,
• prace przy materiałach łatwopalnych i środkach toksycznych.

Obowiązki pracownika w zakresie BHP

Zatrudnienie wiąże się nie tylko z prawami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy – na pracowniku ciążą również rozmaite obowiązki związane z praktycznym zastosowaniem przepisów BHP.

W szczególności pracownik musi:

• znać zasady bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązujące w przedsiębiorstwie, w którym jest zatrudniony;
• brać udział w wymaganych szkoleniach (w tym w szkoleniu wstępnym oraz szkoleniach okresowych);
• poddawać się wymaganym egzaminom, sprawdzającym wiedzę z zakresu przepisów BHP;
• stosować się do wskazówek i zaleceń przełożonych;
• dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy; 
• stosować wymagane środki ochrony (zarówno środki ochrony zbiorowej, jak i środki ochrony indywidualnej, odzież i obuwie robocze);
• poddawać się niezbędnym badaniom lekarskim (w tym badaniom wstępnym oraz badaniom okresowym);
• stosować się do wskazań lekarskich;
• niezwłocznie zawiadamiać przełożonych o zauważonych wypadkach, nieprawidłowościach i możliwym zagrożeniach;
• ostrzec współpracowników i inne osoby o możliwym niebezpieczeństwie;
• współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków z zakresu BHP.

Naruszenie obowiązków może wiązać się dla pracownika z poważnymi konsekwencjami. Ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych (do których należy przestrzeganie najważniejszych zasad BHP) może wiązać się z rozwiązaniem umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia. Przykładem takiej sytuacji może być próba wykonywania pracy, zwłaszcza niebezpiecznej, pod wpływem alkoholu.

Nieprzestrzeganie przepisów BHP może skutkować odpowiedzialnością porządkową. W takim przypadku pracodawca ma prawo do zastosowania względem pracownika:

1. kary upomnienia,
2. kary nagany,
3. kary pieniężnej.

Kara pieniężna za jedno przekroczenie nie może być wyższa niż wynagrodzenie pracownika za jeden dzień pracy. Łączna kara za wszystkie przekroczenia nie może przewyższać 1/10 części wynagrodzenia przypadającego do wypłaty.