Pozorna umowa o pracę – konsekwencje dla pracownika
Umowa o pracę opiera się na wzajemnych zobowiązaniach pracodawcy i pracownika. Każda ze stron zobowiązuje się do wykonywania określonych obowiązków na rzecz drugiej z nich zgodnie z zawiązanym stosunkiem prawnym. Jeżeli pracownik i pracodawca umawiają się, że umowa zostaje zawarta wyłącznie dla pozoru, a pracownik w istocie nie będzie wykonywał pracy, wówczas jest to pozorna umowa o pracę.
Oświadczenie woli nie może mieć wad
Aby określona relacja pomiędzy pracodawcą a osobą fizyczną została uznana za stosunek pracy, niezbędne jest spełnienie wymagań przewidzianych dla stosunku pracy przez przepisy Kodeksu pracy.
„Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem”.
Stosunek pracy ma charakter dwustronny, co oznacza, że na obu stronach spoczywają określone obowiązki. Pracodawca jest zobowiązany do wypłaty pracownikowi wynagrodzenia w terminie i na zasadach określonych w umowie, natomiast pracownik jest zobligowany do wykonywania pracy w ściśle określony sposób:
- na rzecz pracodawcy,
- pod kierownictwem pracodawcy,
- w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę oraz
- w określonym przez pracodawcę czasie.
Wszystkie wskazane powyżej wymogi muszą zostać spełnione łącznie. Jeżeli brak jest któregokolwiek elementu, dana relacja nie może zostać uznana za stosunek pracy.
Umowa o pracę, jak każda inna umowa, jest oparta na oświadczeniach woli stron. Przez oświadczenie woli należy rozumieć zamiar danej osoby związany ze zrealizowaniem konkretnego stosunku prawnego. Przykładowo, osoba pragnąca podjąć zatrudnienie składa oświadczenie woli o chęci nawiązania stosunku pracy, natomiast pracodawca składa oświadczenie woli o zatrudnieniu pracownika.
„§ 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.
§ 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu”.
Aby oświadczenie woli zostało uznane za wiążące – i w rezultacie, aby umowa naprawdę obowiązywała – strony muszą mieć taki zamiar. Prawidłowa interpretacja umowy wymaga sprawdzenia, jaki był zgodny zamiar stron i w jakim zamiarze umowa została zawarta. W przypadku umowy o pracę konieczne jest zatem sprawdzenie, czy strony rzeczywiście zamierzały zawrzeć umowę o pracę, tj. czy pracodawca w istocie chciał zatrudnić pracownika i płacić mu wynagrodzenie wynikające z umowy oraz czy pracownik rzeczywiście działał w zamiarze podjęcia zatrudnienia i wykonywania pracy na zasadach opisanych w umowie.
„Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności”.
Oświadczenie woli może być obarczone różnymi wadami. Przykładowo, może zostać złożone przez osobę, która nie może tego uczynić zgodnie z przepisami prawa (np. osobę ubezwłasnowolnioną albo małoletnią). Oświadczenie będzie nieważne również wówczas, jeżeli osoba je składająca zostanie zmuszona do tej czynności wbrew własnej woli albo gdy zostało złożone wyłącznie dla pozoru.
Pozorna umowa o pracę
Najważniejsze pytanie w kontekście umowy o pracę zawartej w sposób pozorny dotyczy okoliczności zawarcia tej umowy. Co przesądza o tym, że umowa zostaje zawarta dla pozoru? Kiedy można interpretować umowę określającą obowiązki stron jako nieważną? Każda umowa, nawet ta pozorna umowa o pracę, będzie wskazywała m.in. wysokość wynagrodzenia, miejsce zatrudnienia, obowiązki pracownika itp. – kiedy zatem można odczytywać intencje stron w sposób oderwany od treści umowy?
Zazwyczaj umowa o pracę zawarta jest dla pozoru wówczas, gdy pracownik planuje otrzymywanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego bez rzeczywistego wykonywania pracy. Aby umowa została uznana za nieważną, konieczne jest spełnienie dwóch warunków:
- strony w istocie nie zamierzają nawiązać stosunku pracy: pracownik nie będzie wykonywał pracy, natomiast pracodawca nie będzie wypłacał mu wynagrodzenia;
- obie strony mają świadomość fikcyjności umowy.
Przykład 1.
Pani Joanna zostaje zatrudniona na stanowisku menedżera w dużej i dobrze prosperującej restauracji. Zgodnie z umową zakres jej obowiązków jest bardzo szeroki – będzie ona odpowiedzialna za zmiany w menu, zaopatrzenie kuchni w produkty, wydruk menu dnia każdego ranka, kontakty z dostawcami restauracji, zatrudnianie pracowników, obsługę systemu rezerwacji, a także kontakty z klientami i prowadzenie profili w mediach społecznościowych. Wynagrodzenie zostało przez strony określone na stosunkowo wysokim poziomie, zazwyczaj przewidzianym dla menedżerów z wieloletnim doświadczeniem. Pani Joanna do tej pory pracowała w restauracji tylko sezonowo w czasie studiów jako kelnerka. Poza tym miejsce pracy było położone ponad trzysta kilometrów od jej miejsca zamieszkania. ZUS powziął wątpliwości co do prawdziwości umowy, wskazując, że nie jest możliwe faktyczne wykonywanie obowiązków przewidzianych w umowie bez osobistej obecności w miejscu pracy. W podanym przykładzie umowa o pracę rzeczywiście może zostać uznana za pozorną.
„Dla objęcia ubezpieczeniem społecznym zasadnicze znaczenie ma nie to, czy umowa o pracę została zawarta i czy jest ważna (jako nienaruszająca art. 58 § 1 lub 83 k.c.), lecz to, czy strony umowy pozostawały w stosunku pracy (art. 8 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). O tym zaś, czy strony istotnie w takim stosunku pozostawały i stosunek ten stanowi tytuł ubezpieczeń społecznych, nie decyduje samo formalne zawarcie umowy o pracę, wypłata wynagrodzenia, przystąpienie do ubezpieczenia i opłacenie składki, wystawienie świadectwa pracy, ale faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy, wynikających z art. 22 § 1 k.p.”
Ocena, czy dana umowa została zawarta dla pozoru, wymaga dokładnego sprawdzenia okoliczności danej sprawy. Jak wynika z orzecznictwa Sądu Najwyższego, takie ustalenia mogą zostać poczynione na przykład wówczas, gdy strony od początku wiedziały, że umowa nie będzie mogła zostać wykonywana z uwagi na zły stan zdrowia pracownika albo brak dostatecznej ilości zamówień (por. wyrok Sądu Najwyższego wydany w sprawie o sygn. II UKN 359/99).
Pozorna umowa o pracę - ZUS wstrzyma świadczenia?
Jeżeli umowa o pracę zostanie uznana przez ZUS za pozorną, będzie to miało dla pracownika surowe konsekwencje. Zakład Ubezpieczeń Społecznych w takim przypadku ma prawo do wstrzymania wypłaty świadczeń, a na pracodawcy ciąży obowiązek dokonania korekty raportów składkowych, raportów świadczeniowych oraz deklaracji rozliczeniowych.
Osoba, która została uznana przez ZUS za fikcyjnego pracownika, zostanie zobowiązana przez ZUS do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Zwrot pobranej kwoty musi nastąpić wraz z odsetkami.