Pracownik a prawa autorskie

Świadczenie niektórych rodzajów pracy może wiązać się z kwestią prawa autorskiego – twórcy określonego dzieła przysługuje co do zasady szereg uprawnień o charakterze majątkowym i osobistym. Czy w przypadku autora będącego pracownikiem etatowym ta zasada również znajduje zastosowanie? Zależy, jakie prawa autorskie mamy na myśli.

Rodzaje praw autorskich

Prawo autorskie to zbiór uprawnień, które przysługują twórcy danego dzieła. Polski ustawodawca dzieli je na dwie podstawowe kategorie:

• autorskie prawa osobiste, które są niezbywalne, nie można się ich zrzec i nigdy nie wygasają. Przysługują one twórcy przez cały czas i gwarantują mu powiązanie z dziełem (np. prawo do tytułowania dzieła swoim imieniem i nazwiskiem);
• autorskie prawa majątkowe, które są zbywalne i twórca może je przenieść odpłatnie lub nieodpłatnie na inną osobę, zabezpieczają one majątkowy interes autora.

Prawa autorskie pozwalają więc na identyfikację dzieła z jego twórcą, a także uzyskiwanie korzyści finansowych z faktu stworzenia dzieła i jego rozpowszechniania.

Przedmiot prawa autorskiego

Aby można było mówić o ochronie prawa autorskiego, niezbędne jest ustalenie, że dany przedmiot może być uznany za dzieło. Tylko to, co spełnia taką definicję, może być objęte ochroną autorskiego prawa majątkowego lub osobistego. Dotyczy to oczywiście również i dzieł tworzonych przez pracowników w jakichkolwiek firmach, bez względu na podstawę zatrudnienia.

Zgodnie z treścią art. 1 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
• plastyczne;
• fotograficzne;
• lutnicze;
• wzornictwa przemysłowego;
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
• muzyczne i słowno-muzyczne;
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
• audiowizualne (w tym filmowe).

Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.

Nawet gdyby przyjąć, że zainteresowany w ramach wykonywanej umowy stworzył utwór w rozumieniu prawa autorskiego, nie można automatycznie uznać, że utwór powstał w ramach umowy o dzieło. Nie jest to reguła zamknięta, gdyż utwór może powstać również w wykonywaniu stosunku pracy lub umowy o świadczenie usług. Utwór w rozumieniu prawa autorskiego nie determinuje bezwzględnie rodzaju umowy.

Prawa autorskie w pracy

Pracownicy mogą być twórcami, którzy podlegają ochronie w ramach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Mogą przy tym korzystać w nieograniczony sposób z autorskich praw osobistych i majątkowych (te drugie mogą być jednak skutecznie zawężane przez pracodawcę). Nie ma również znaczenia, na jakiej podstawie są zatrudnieni, jak długo będzie trwała ich umowa oraz jakie czynności są zobowiązani wykonywać.

Zacznijmy od tego, że pracownikowi, którego działania doprowadziły do powstania utworu w rozumieniu Prawa autorskiego, przysługują pełne i niezbywalne autorskie prawa osobiste do dzieła. Nie jest istotne, że utwór powstał na zlecenie pracodawcy, w ramach obowiązków pracowniczych czy też przy wykorzystaniu środków oferowanych przez zatrudniającego (np. narzędzi komputerowych, papieru, środków malarskich itd.). Autor ma zawsze prawo do powiązania go z dziełem i tego prawa nie można złamać – pracodawca nie może więc nakazać lub poprosić swojego podwładnego, aby ten przeniósł na niego autorstwo danego utworu. Teoretycznie, jeśli doszłoby do takiej sytuacji, to zawarta umowa jest z mocy prawa całkowicie nieważna i nie wywołuje żadnych skutków prawnych (nawet jeśli była odpłatna).

Zupełnie inaczej wygląda kwestia autorskich praw majątkowych do utworu pracowniczego. Zgodnie z treścią art. 12 i 13 Prawa autorskiego, jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą jego przyjęcia autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Jeżeli pracodawca w okresie 2 lat od daty przyjęcia utworu nie przystąpi do rozpowszechniania utworu do niego przeznaczonego w umowie o pracę, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu. Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono.

Pamiętajmy, że jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie 6 miesięcy od dostarczenia utworu o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie, uważa się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. Strony mogą oczywiście określić inny termin niż ten przewidziany przez ustawodawcę.

Jak widać, autorskie prawa majątkowe do utworu pracowniczego mogą przejść na pracodawcę – zarówno pod tytułem darmym, jak i odpłatnie. Wiele w tej kwestii zależy tak naprawdę od stanowiska pracodawcy i pracującego, a także od treści zawartej umowy o pracę. Wiele firm, szczególnie tych wielkich o ogólnokrajowym lub międzynarodowym zasięgu, już na początkowym etapie zawierania stosunku pracy zaznacza, że będą nabywały majątkowe prawa autorskie do utworów swoich podwładnych (niestety często bez żadnego ekwiwalentu finansowego dla twórcy). Dlatego też tak ważne jest dokładne przeanalizowanie umowy o pracę przed jej podpisaniem i wyjaśnienie kwestii prawnoautorskich. Pamiętajmy, że przejście autorskich praw majątkowych może nastąpić również w trakcie trwania stosunku pracy, mimo że w umowie o pracę nie znajdowały się żadne stosowne zapisy. Pracodawca ma możliwość sporządzenia osobnego kontraktu, który będzie dotyczył przejścia omawianych praw zarówno do jednego wybranego utworu, jak i utworów w ogólności, które powstaną w trakcie trwania całego zatrudnienia danej osoby.

Przykład 1.

Pani Malwina jest architektem w dużej firmie zajmującej się projektowaniem ogrodów. Zgodnie z zapisami zawartej przez nią umowy o pracę każde stworzone przez nią dzieło (plan architektoniczny) będzie wyłączną własnością pracodawcy, łącznie z prawem do tego, że firma będzie posługiwała się pełnym autorstwem stworzonego dzieła. W zamian za zrzeczenie się wszystkich praw autorskich do swoich utworów (osobistych i majątkowych) otrzymuje ona dodatkowe wynagrodzenie do swojej zasadniczej pensji. Powyższy zapis jest jednak nieprawidłowy, ponieważ pani Malwina nie może zrzec się osobistych autorskich praw, które przysługują jej z mocy samego prawa, może natomiast przenieść swoje autorskie prawa majątkowe na pracodawcę. Firma nie może więc zabrać autorstwa jej dzieł – kobieta będzie mogła informować wszystkich, że to ona jest twórcą danego projektu, bez względu na stanowisko swojego przełożonego i zawartą z nim umowę (nie może też ponieść z tego tytułu żadnych konsekwencji – np. finansowych lub związanych z utratą pracy).

Podsumowanie

Pracownicy mogą być autorami w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, pod warunkiem że efekt ich działań może być uznany za utwór w rozumieniu tego aktu prawnego. Pracodawca nie może nabyć osobistych praw autorskich do dzieła, ponieważ są one niezbywalne i na zawsze przysługują twórcy. Może jednak nabyć majątkowe prawa autorskie – zarówno odpłatnie, jak i nieodpłatnie. Kluczowa w tym zakresie będzie treść zawartej umowy o pracę lub osobnego kontraktu, który dokładnie ureguluje tryb przejścia autorskich praw majątkowych pracownika na jego zakład pracy.