Wyznaczenie spadkobiercy w testamencie - jak się odbywa?

Wyznaczenie spadkodawcy może nastąpić w polskim prawie na dwa różne sposoby – albo poprzez sporządzenie testamentu o odpowiedniej treści, albo wskutek włączenia się przepisów Kodeksu cywilnego. Na czym polega wyznaczenie spadkobiercy w testamencie?

Czym jest testament?

Pojęcie testamentu możemy definiować dwojako – jest to z jednej strony czynność prawna podejmowana przez przyszłego spadkodawcę celem uregulowania jego spraw majątkowych po śmierci, z drugiej zaś – to również dokument obrazujący ostatnią wolę zmarłego.

Testamenty w polskim prawie dzielone są na dwie kategorie:

• zwykłe, w skład których wchodzą testamenty własnoręczne, notarialne oraz urzędowy (alograficzny);
• szczególne, do których należą testamenty ustne, wojskowe oraz podróżne.

Wybór formy testamentu zależy wyłącznie od przyszłego spadkodawcy – nikt nie może zmusić go do sporządzenia ostatniej woli ani wskazywać formy, w której powinno to nastąpić. Pamiętajmy, że każda postać testamentu jest ważna, o ile zachowuje on wymogi formalne. Innymi słowy – wszystkie formy testamentu są sobie równe i żadna z nich nie góruje nad innymi.

Testament może, ale nie musi zawierać w sobie wyznaczenia konkretnej osoby do spadku. W obrocie pojawiają się więc testamenty bez wyznaczania spadkobierców, najczęściej dotyczą one wydziedziczenia, czyli pozbawienia kogoś prawa do zachowku, ewentualnie zawierają zapisy windykacyjne lub zwykłe. Powołanie kogoś do dziedziczenia wcale nie oznacza, że musi on bezwzględnie przyjąć spadek. Powołany spadkobierca ma bowiem możliwość odrzucenia spadku w ciągu 6 miesięcy, licząc od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku. Jeśli tego nie zrobi, nabędzie spadek automatycznie, choć nastąpi to z ograniczeniem jego odpowiedzialności za długi spadkowego (jest to tzw. przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza).

Wyznaczenie spadkobiercy w testamencie

Wyznaczenie spadkobiercy w testamencie powinno być możliwie jak najdokładniejsze. W przypadku testamentów notarialnych lub urzędowych poprawność opisania spadkobiercy spoczywa na notariuszu lub odpowiednim urzędniku państwowym. W innych testamentach, szczególnie tych własnoręcznych, obowiązek dbałości o prawidłowe opisanie spadkobiercy spoczywa na spadkodawcy.

Obecnie obowiązujące przepisy nie wskazują, jakie dane osobowe spadkobiercy powinny znaleźć się w testamencie, aby dokument był w pełni ważny i skuteczny. Podaje się jedynie, że powołanie musi być jasne i jednoznacznie określać potencjalnego spadkobiercę, tj. tak, aby nikt nie miał wątpliwości, że do spadku została powołana ta jedna konkretna osoba.

W praktyce wyznaczenie spadkobiercy w testamencie powinno opierać się na wskazaniu imienia i nazwiska danej osoby, jej daty urodzenia, ewentualnie imion jej rodziców. Dobrym rozwiązaniem jest także podanie numeru PESEL, gdyż ten nie zmienia się w ciągu życia u nikogo. Opisywanie miejsca zamieszkania lub numeru dowodu osobistego nie jest konieczne, ponieważ te informacje mogą ulec zmianie po śmierci spadkodawcy. Oczywiście, jeśli w testamencie takie dane już się znalazły, to ostatnia wola zmarłego nie będzie uznana z tego powodu za nieważną.

Okazuje się, że testatorzy mogą w swoich testamentach zupełnie inaczej opisywać swoich spadkobierców. Można to uczynić np. poprzez wskazanie relacji rodzinnych względem spadkodawcy. Opisywanie, że spadkobiercą danej osoby ma być jedyna córka lub syn, żyjący małżonek lub rodzice również jest dopuszczalne przez polskie prawo. Najważniejsze, abyśmy mogli poprawnie zidentyfikować powołanego do dziedziczenia.

Przykład 1.

Pan Jan ma jedną pełnoletnią córkę – Matyldę. Żona mężczyzny zmarła 5 lat wcześniej i tak naprawdę nie posiada żadnej bliższej rodziny ani innych dzieci, nie licząc kilku kuzynów ze strony swojego zmarłego ojca. Pan Jan chciałby powołać do całości spadku swoją córkę oraz sąsiada Kazimierza, w związku z czym postanowił sporządzić właściwy testament. W dokumencie może wskazać, że spadkobiercami będą jego córka oraz sąsiad Kazimierz, przy czym drugi spadkobierca powinien zostać określony dodatkowo z nazwiska, aby nie było problemu z jego identyfikacją w przyszłości. Córka nie musi być jednak opisywana z imienia i nazwiska, choć jest to oczywiście dopuszczalne.

Przykład 2.

Pani Michalina ma 3 córki, chciałaby, aby do całego spadku po jej śmierci została powołana najmłodsza z nich – Iwona. Pozostałe – Klaudia i Weronika – zdaniem ich matki nie powinny dziedziczyć, gdyż od lat nie utrzymują z nią relacji rodzinnych. W tym przypadku dopuszczalne jest wskazanie w treści testamentu, że do całego spadku powołana zostaje najmłodsza córka pani Michaliny, przy czym jeśli nie zostanie ona opisana z imienia, to istnieje ryzyko, że w przypadku przedwczesnej śmierci Iwony do spadku dojdzie druga w kolejności córka kobiety (w tej sytuacji ta, która zyska pozycję najmłodszego dziecka). W opisanej sytuacji warto więc wskazać, że do całości spadku powołana zostaje Iwona, bez konieczności opisywania, że jest ona najmłodszą córką pani Michaliny.

Przykład 3.

Pan Piotr ma 4 synów, w pozostawionym przez siebie testamencie wskazał, że do całości spadku powołuje swojego ulubionego syna, nie określił jednak ani jego wieku, ani też imienia. W tej sytuacji taki testament, choć ważny, będzie bezskuteczny, ponieważ nie możemy zidentyfikować osoby powołanej do dziedziczenia.

Wyznaczenie spadkobiercy w udziałach

Testator ma możliwość powołania do spadku nieokreślonej liczby osób, może przy tym podać, w jakich udziałach będzie dziedziczył każdy ze spadkobierców. Jeśli w pozostawionym testamencie nie znajdziemy takiej informacji, należy przyjąć, że każda z powołanych do spadku osób dziedziczy w równych częściach – spadek dzielimy na tyle udziałów, ile jest wyznaczonych spadkobierców. Dopuszczalne jest także powołanie do spadku wyłącznie jednej osoby. Jeśli nie wskażemy konkretnego udziału w spadku, musimy przyjąć, że dany spadkobierca został powołany do całej masy majątkowej.

Wyznaczenie udziałów spadkowych może przybrać różną formę – mogą to być np. ułamki, procenty lub opis słowny. Przykładowo spadkobierca może zostać powołany do spadku w 1/2 części, w połowie części, w 50% - każdy z tych zapisów będzie poprawny.

Testament bez wyznaczania spadkobiercy

Jak była już mowa wcześniej, testamenty nie muszą w ogóle wskazywać spadkobierców i mogą być w pełni ważne. Z taką sytuacją mamy do czynienia przede wszystkim w przypadku zapisów windykacyjnych. Zgodnie z treścią art. 981¹ § 2 kc przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

• rzecz oznaczona co do tożsamości,
• zbywalne prawo majątkowe,
• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytko­wania lub służebności,
• ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Zapisobierca windykacyjny nie może być utożsamiany ze spadkobiercą, chyba że przepisana na niego rzecz lub prawo w całości wyczerpują majątek zmarłego.

Testament może wreszcie wskazywać osoby wydziedziczone, a więc takie, które nie będą miały żadnego prawa do masy spadkowej, nawet pod postacią zachowku. Jeśli w danym testamencie znajduje się wyłącznie wydziedziczenie, to spadkobiercami w takim przypadku będą wyłącznie osoby określone w przepisach Kodeksu cywilnego – dochodzi wówczas do dziedziczenia na zasadach ogólnych, tj. na podstawie ustawy.

Podsumowanie

Spadkodawca może powołać do dziedziczenia dowolnie wybraną przez siebie osobę, niekonieczne z kręgu najbliższej rodziny. Ważne jest jednak to, aby spadkobierca został dokładnie opisany w pozostawionym testamencie, tj. aby w przyszłości można go było łatwo zidentyfikować. Testamenty nie muszą zawierać w swej treści powołania do dziedziczenia, mogą bowiem opierać się na wydziedziczeniu lub powołaniu zapisobiercy windykacyjnego.