Odrzucenie spadku w imieniu dziecka - jakich formalności dopełnić?

Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że sytuacja, kiedy otrzymujemy spadek, stanowi dodatkowe przysporzenie w majątku. Nie zawsze jednak nabycie spadku skutkuje wyłącznie nabyciem aktywów – coraz częściej masa spadkowa jest obciążona długami i wówczas spadkobierca stoi przed trudnym wyborem, co zrobić: czy przyjąć spadek, czy też go odrzucić. O ile w wypadku dorosłych spadkobierców taka sytuacja nie jest skomplikowana, o tyle w przypadku gdy spadkobiercami są małoletni, niestety nie obejdzie się bez konieczności ingerencji sądu rodzinnego. Z artykułu dowiedz się, kiedy będzie możliwe odrzucenie spadku w imieniu dziecka.

Odrzucenie spadku

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego spadkobierca może:

• przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi, tzw. przyjęcie proste;
• przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności, tzw. przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza;
• spadek odrzucić.

Odrzucenie spadku może nastąpić w dwóch formach:

• przed sądem
• lub przed notariuszem.

Oświadczenia o odrzuceniu spadku można złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem poświadczonym urzędowo.

Spadek odrzucić można osobiście lub przez pełnomocnika, przy czym pełnomocnictwo wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności.

• dowód osobistym spadkobiercy, który zamierza odrzucić spadek;
• akt zgonu spadkodawcy;
• wypisy aktów notarialnych dokumentujące odrzucenie spadku przez innych członków rodziny.

Wymagane jest wskazanie danych osób wchodzących w dalszej kolejności w krąg spadkobierców ustawowych.

Po sporządzeniu przez notariusza aktu notarialnego zawierającego oświadczenie o odrzuceniu spadku notariusz ma obowiązek przesłać do sądu rejonowego właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, czyli sądu spadku, wypis aktu notarialnego zawierającego oświadczenie o odrzuceniu spadku.

Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak gdyby nie dożył jego otwarcia. Wówczas udział spadkowy takiego spadkobiercy przypada jego zstępnym, tj. dzieciom, wnukom, prawnukom, a w przypadku ich braku do spadku powołane są osoby dziedziczące po zmarłym w dalszej kolejności: rodzice, rodzeństwo lub zstępni rodzeństwa, dziadkowie i ich zstępni, pasierbowie albo gmina bądź Skarb Państwa.

Odrzucenie spadku w imieniu dziecka

Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską.

Nie mogą jednak bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.

Jak wskazano w wyroku Sądu Najwyższego z 16 listopada 1982 roku, sygn. akt I CR 234/82, reprezentacja rodzica w sprawach majątkowych dziecka, jeśli obejmuje czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, wymaga umocowania udzielonego przez sąd opiekuńczy.

Jak wskazano w postanowieniu Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy w Warszawie VI Wydział Rodzinny i Nieletnich z 23 października 2018 roku, sygn. VI Nsm 936/18: „W rozumieniu art. 101 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego za czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu należy uznać czynności bezpośrednio rozporządzające (rzeczowe) lub zobowiązujące do rozporządzenia (obligacyjne), a dotyczące zbycia substancji majątku, obciążenia go prawami rzeczowymi ograniczonymi lub zmiany jego przeznaczenia. Miernikiem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu jest ciężar gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutki w sferze majątku małoletniego, wartości przedmiotu danej czynności oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów życiowych. Sąd opiekuńczy przy wydawaniu zezwolenia w wymienionych sprawach nie może ograniczać się do kontroli formalnej legalności działalności rodziców, lecz powinien badać każdą sprawę także pod względem celowości gospodarczej i korzyści osiąganej dla dobra dziecka. Zezwolenie powinno w swej treści obejmować wszystkie istotne elementy danej czynności (essentialia negotii). W razie zamieszczenia klauzul dodatkowych są one bezwzględnie wiążące, a ich naruszenie może spowodować nieważność całej czynności. Konsekwencją braku zezwolenia Sądu opiekuńczego z art. 101 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest nieważność dokonanej czynności (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z 30 kwietnia 1977 roku, III CZP 73/76 – OSNCP z 1978 roku, nr 2, poz. 19)”.

Zgodnie z art. 927 § 1 Kodeksu cywilnego „nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje”, zaś § 2 powoływanego przepisu stanowi, że dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.

Chwilę otwarcia reguluje art. 924 Kodeksu cywilnego, który stanowi: „Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy”. W przypadku dzieci poczętych w kwestiach spadkowych konieczne jest ustalenie przybliżonej daty poczęcia, gdyż to ona będzie mieć kluczowe znaczenie dla określenia, czy dziecko zalicza się do kręgu spadkobierców, czy też nie. W tym celu pomocna będzie wszelkiego rodzaju dokumentacja medyczna, a w skrajnych przypadkach może dojść do powołania biegłego, który ostatecznie rozwieje wszelkie wątpliwości z tym związane.

Samo odrzucenie spadku odbywa się przed sądem bądź notariuszem na tych samych zasadach, co w przypadku dorosłego spadkobiercy, z zastrzeżeniem, że zarówno do aktu notarialnego, jak i wniosku kierowanego do sądu konieczne jest załączenie wcześniej wydanego przez sąd opiekuńczy postanowienia o wyrażeniu zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego zawierającego dane małoletniego i spadkodawcy, po którym spadek ma zostać odrzucony.

Brak zgody sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku w imieniu dziecka skutkuje nieważnością oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego.

Wniosek o zezwolenie na odrzucenie spadku w imieniu dziecka

Uzyskanie zgody sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku przez rodzica w imieniu dziecka wymaga złożenia pisemnego wniosku do sądu opiekuńczego właściwego dla miejsca zamieszkania małoletniego dziecka, a w braku miejsca zamieszkania odpowiedni jest sąd opiekuńczy miejsca pobytu dziecka. Jeżeli i na tej podstawie nie da się ustalić sądu właściwego, wówczas sądem takim jest Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy.

Opłata od wniosku o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego wynosi 100 zł.

W ramach jednego wniosku można wystąpić o wyrażenie przez sąd zgody na odrzucenie spadku w imieniu kilkorga dzieci, z zastrzeżeniem, że opłata podlega zwielokrotnieniu stosownie do liczby dzieci objętych wnioskiem. Na przykład jeśli wniosek dotyczy trojga dzieci, opłata powinna wynosić 3 razy po 100 zł, czyli 300 zł.

Obligatoryjnymi elementami wniosku są:

• elementy pisma procesowego, tj.: oznaczenie stron i sądu, rodzaju pisma, osnowa pisma lub oświadczenia, wskazanie faktów i dowodów na ich wykazanie, podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika, wymienienie załączników, oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby, adresy stron i pełnomocników, numer PESEL, ewentualnie również NIP, KRS, odpowiednia liczba odpisów;
• określenie żądania, czyli wyrażenie zgody na odrzucenie spadku imieniem małoletniego;
• wskazanie faktów, na których wnioskodawca opiera swoje żądanie;
• informacja, czy strony podjęły próbę mediacji lub innego pozasądowego sposobu rozwiązania sporu;
• uzasadnienie właściwości sądu.

Do wniosku dobrze jest załączyć wszelkie posiadane dokumenty dotyczące odrzucenia spadku przez bliższych stopniem spadkobierców, jak też dotyczące ewentualnego zadłużenia spadku.

Zgodnie z Postanowieniem Sądu Najwyższego z 28 września 2016 roku, sygn. III CSK 329/15, „[...] należy przyjąć, że jeżeli w czasie biegu terminu zawitego przewidzianego w art. 1015 § 1 kc przedstawiciel ustawowy zamierzający odrzucić spadek w imieniu małoletniego złoży stosowny wniosek do sądu opiekuńczego, termin ten przestaje biec przez czas trwania postępowania, ale przestaje biec tylko w tym znaczeniu, że nie może upłynąć (zakończyć biegu) przed uprawomocnieniem się postanowienia sądu kończącego postępowanie. Na tym celowa analogia się kończy; po uprawomocnieniu się postanowienia sądu zezwalającego na złożenie oświadczenia przedstawiciel ustawowy powinien niezwłocznie złożyć to oświadczenie, chyba że omawiany termin, uwzględniając czas trwania postępowania opiekuńczego, jeszcze nie upłynął. W takiej sytuacji złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku może nastąpić w dowolnej chwili, byleby przed upływem sześciu miesięcy od dowiedzenia się przez przedstawiciela ustawowego o tym, że małoletni dziedziczy spadek z ustawy na skutek odrzucenia spadku przez jego wstępnego. [...] Należy przy tym pamiętać, że ocena „niezwłoczności” złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez przedstawiciela po udzieleniu mu na to zezwolenia przez sąd opiekuńczy należy do sądu spadku, który może brać pod uwagę całokształt okoliczności. Dodaje to przyjętej koncepcji pewną elastyczność umożliwiającą uwzględnianie sytuacji nadzwyczajnych lub wyjątkowych. Przy ocenie pojęcia „niezwłocznie” sąd spadku może brać pod uwagę dorobek piśmiennictwa i judykatury dotyczący wykładni tego pojęcia, wielokrotnie stosowanego w aktach normatywnych, oznaczającego „bezpośrednio po, bez nieuzasadnionej opieszałości, szybko, bez odkładania na później” (por. np. uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z 17 października 1985 roku, III CZP 56/85, OSNC 1986, nr 9, poz. 137, oraz wyroków Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2002 roku, II CKN 564/99, OSP 2002, nr 11, poz. 144, z 13 grudnia 2006 roku, II CSK 293/06, nie publ., i z 30 stycznia 2015 roku, III CSK 164/14, nie publ.)”.