Czym jest scheda spadkowa i jak ją ustalić?
Polskie prawo spadkowe posługuje się wieloma różnymi pojęciami. Jednym z mniej znanych jest scheda spadkowa. Okazuje się, że ma ona bardzo istotne znaczenie w przypadku podziału masy spadkowej nabytej przez kilku spadkobierców. Czym jest scheda spadkowa i jak prawidłowo ustalić jej wartość?
Masa spadkowa
W skład masy spadkowej mogą wejść zarówno aktywa, jak i pasywa. W ramach tej pierwszej kategorii będą mieściły się wszystkie wartościowe prawa i rzeczy należące uprzednio do spadkodawcy. Będą to np. pieniądze, nieruchomości, biżuteria, wyposażenie mieszkania. Do aktywów zaliczymy zaś wszystkie zobowiązania zmarłego, które nie zostały przez niego uregulowane w całości lub w części i które podlegają dziedziczeniu. Najczęściej będą to niezapłacone pożyczki lub zaległości podatkowe.
Spadkobiercy nie mają możliwości wyboru tego, co chcieliby odziedziczyć. Innymi słowy, osoba powołana do dziedziczenia nie może postanowić, że nabędzie tylko wartościowe rzeczy zmarłego, a długi odrzuci w całości. Prawo spadkowe wprowadza podstawową zasadę integralności masy spadkowej, co oznacza, że niemożliwe jest częściowe przyjęcie i częściowe odrzucenie spadku (bez względu na to, czy przypada on na mocy pozostawionego testamentu, czy też przepisów Kodeksu cywilnego).
Masa spadkowa i scheda spadkowa nie powinny być jednak ze sobą utożsamiane. W praktyce są to dwie niezależne od siebie instytucje.
„Do spadku, z natury rzeczy, nie należą majątkowe prawa i obowiązki o charakterze publicznoprawnym, wynikające z przepisów należących do innych działów prawa (prawa administracyjnego, prawa finansowego), także wówczas, gdy skutki prawne śmierci osoby fizycznej są oceniane stosownie do przepisów kc regulujących spadkobranie. Do spadku nie wchodzą prawa i obowiązki o charakterze majątkowym wynikające z przepisów prawa administracyjnego lub finansowego, nawet jeżeli te przepisy odsyłają do norm prawa cywilnego”.
Scheda spadkowa
Polskie przepisy nie definiują pojęcia schedy spadkowej, choć posługują się nim dosyć często. Można przyjąć, że jest to masa spadkowa powiększona o darowizny dokonane przez spadkodawcę pomiędzy swoich zstępnych i małżonka. Scheda spadkowa przedstawia więc znacznie większą wartość majątkową niż masa spadkowa.
Pojęcie schedy spadkowej jest bardzo istotne, ponieważ bez ustalenia jej dokładnej wartości niemożliwe jest dokonanie podziału masy spadkowej pomiędzy spadkobierców. Problem ten nie będzie występował w przypadku dziedziczenia jednoosobowego – wówczas dział spadku nie jest w ogóle potrzebny, ponieważ całość majątku nabywa wyłącznie 1 spadkobierca.
Zupełnie inaczej przedstawia się dziedziczenie co najmniej 2 osób. Jeśli dojdzie do takiej sytuacji, po przeprowadzonym postępowaniu spadkowym muszą oni dokonać formalnego działu spadku, tj. rozdysponowania poszczególnych składników nabytej masy pomiędzy wszystkich spadkobierców stosownie do posiadanych przez nich udziałów spadkowych. Innymi słowy, dział spadku ma na celu przekazanie konkretnych rzeczy i praw oznaczonym osobom. Warto przy tym podkreślić, że dział ten może być dokonany zarówno przed notariuszem, jak i w ramach osobnego postępowania sądowego.
Ustalenie wartości schedy spadkowej
Dział spadku może nastąpić wyłącznie na podstawie prawidłowej wartości nie masy spadkowej, a omawianej schedy spadkowej. W razie dziedziczenia ustawowego, dział spadku następuje między dziećmi spadkodawcy. Są one zobowiązane do zaliczenia na schedę spadkową uprzednio otrzymanych od spadkodawcy darowizn, jeśli z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności nie wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Kluczowy jest tutaj art. 1039 i nast. kc – jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w paragrafie poprzedzającym. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach.
Jeżeli wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W takim wypadku nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny lub zapisu windykacyjnego, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia. Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.
Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku bądź do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym obliczana jest scheda spadkowa każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się nie według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się nie według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny lub zapisu windykacyjnego.
Przepisy o zaliczeniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
„Artykuł 1039 kc mówi tylko o darowiznach dokonanych za życia spadkobiercy, a więc o takich nieodpłatnych przysporzeniach, które za jego życia przeszły z jego majątku do majątku spadkobiercy i stałyby się jego własnością, podczas gdy zapis dochodzi do skutku po śmierci spadkodawcy i daje zapisobiercy tylko określone roszczenie względem spadkobierców. Z art. 1039 kc wynika więc, że przysporzenia z tytułu zapisu zostały wyłączone od obowiązku zaliczenia na schedę spadkobiercy”.
Postanowienie SN z 19 listopada 2004 roku (sygn. akt II CK 155/04)
„Zaliczenie na schedę spadkową darowizn polega na doliczeniu ich wartości do spadku, następnie ustaleniu sched spadkowych spadkobierców i odjęciu od tych sched wartości darowizn podlegających zaliczeniu”.
Bez względu na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat zachowku. Ustawodawca nie uzależnił także kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma nawet znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotny jest fakt, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny.
Podsumowanie
Scheda spadkowa jest majątkiem odziedziczonym przez spadkobierców, do którego wlicza się także wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę jeszcze za życia na rzecz swojego małżonka i zstępnych. Ustaleniu prawidłowej wartości dzielonego majątku zmarłego pomiędzy poszczególnych spadkobierców służy właśnie scheda spadkowa– jest masą spadkową powiększoną o wartość konkretnych darowizn spadkodawcy oraz uczynionych przez niego zapisów windykacyjnych. Prawidłowe ustalenie wartości schedy spadkowej warunkuje poprawność dokonania działu spadku, który może przybrać postać notarialną lub sądową.
