Charakterystyka i rodzaje ustrojów majątkowych

Nadal przeważająca liczba małżeństw pozostaje w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, jednak nie jest to jedyny ustrój majątkowy, jaki mogą posiadać małżonkowie. Podajemy jakie są rodzaje ustrojów majątkowych.

Rodzaje ustrojów majątkowych

Na podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyróżnić można następujące rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych:

• ustrój wspólności ustawowej, 
• ustrój rozdzielności majątkowej zwykłej, 
• ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków,
• ustrój umownej wspólności rozszerzonej,
• ustrój umownej wspólności ograniczonej,
• przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej z mocy prawa,
• przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej na mocy orzeczenia sądu.

Wspólność ustawowa – wspólność majątkowa małżeńska

Z chwilą zawarcia związku małżeńskiego pomiędzy małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa). Wspólność majątkowa małżeńska obejmuje wszystkie przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, tworząc majątek wspólny. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.

Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę z wyjątkiem renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Rozdzielność majątkowa zwykła 

Ustrój rozdzielności majątkowej zwykłej polega na tym, że każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem. Z chwilą jej ustanowienia nabywają składniki majątku wyłącznie do swojego majątku osobistego i samodzielnie odpowiadają za zobowiązania. 

Ustanowienie rozdzielności majątkowej zwykłej następuje na podstawie umowy małżonków zawartej w formie aktu notarialnego. Może ona poprzedzać zawarcie małżeństwa.

Umowa majątkowa małżeńska ustanawiająca rozdzielność majątkową może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.

Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

Ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków polega na tym, że każdy z małżonków dysponuje majątkiem osobistym, w trakcie trwania związku małżeńskiego nie dochodzi do powstania majątku wspólnego. Jednak po rozwodzie lub w wypadku śmierci jednego z małżonków, ten, którego sytuacja majątkowa jest gorsza, może uzyskać wyrównanie dorobków. Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu umowy majątkowej.

Ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków ustalany jest w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego. Umowa taka może zostać zawarta przed wstąpieniem w związek małżeński. Może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.

Przy obliczaniu dorobków uwzględnia się:

1. darowizny dokonane przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób;
2. usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka;
3. nakłady i wydatki na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka.

Po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż drugiego z nich, może domagać się wyrównania dorobków w formie zapłaty lub przeniesienia prawa. Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków. W razie braku porozumienia między stronami co do sposobu lub wysokości wyrównania rozstrzyga sąd.

W razie śmierci jednego z małżonków wyrównanie dorobków następuje między jego spadkobiercami a małżonkiem pozostałym przy życiu. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z żądaniem zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków tylko wtedy, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

Rozszerzenie i ograniczenie wspólności ustawowej

Małżonkowie mogą wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego. Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa. 

Umowa majątkowa małżeńska rozszerzająca lub ograniczająca wspólność małżonków może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.

Przykład 1.

Pan Adam przed zawarciem związku małżeńskiego zakupił dom, po zawarciu umowy ustanawiającej ustrój umownej wspólności rozszerzonej nieruchomość ta wejdzie do majątku wspólnego, mimo że została nabyta przed zawarciem małżeństwa.

Wspólności majątkowej nie można rozszerzyć na:

1. przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny;
2. prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
3. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
4. wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
5. niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.

Przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków w razie wątpliwości uważa się za takie, które nie zostały włączone do wspólności.

Wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, może żądać zaspokojenia także z tych przedmiotów majątkowych, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby wspólność majątkowa nie została rozszerzona, gdy jego wierzytelność powstała przed rozszerzeniem wspólności.

Przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej z mocy prawa

Jednak w wypadku, kiedy dojdzie do uchylenia ubezwłasnowolnienia albo umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego między małżonkami powstaje na nowo ustawowy ustrój majątkowy.

W przypadku powstania rozdzielności majątkowej na skutek separacji z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Jednakże przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewidują możliwość, że w tym przypadku na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między nimi rozdzielności majątkowej.

Przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu wydanego na wniosek

Przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej na mocy orzeczenia sądu może zostać ustanowiony z ważnych powodów na wniosek każdego z małżonków. 

Ponadto wierzyciel jednego z małżonków, który uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków, również może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wyłącza możliwości zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej. Jeżeli rozdzielność majątkowa została ustanowiona na żądanie wierzyciela, małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską po dokonaniu podziału majątku wspólnego lub po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia albo zaspokojenia wierzytelności, lub po upływie trzech lat od ustanowienia rozdzielności.

Zarówno w przypadku powstania rozdzielności majątkowej z mocy prawa, jak i na skutek orzeczenia sądowego z chwilą jej ustanowienia każdy z małżonków nabywa składniki majątku wyłącznie do swojego majątku osobistego i samodzielnie odpowiada za zobowiązania. 

Warto pamiętać, że w razie wątpliwości, jaki ustrój majątkowy wybrać, dobrze jest skorzystać z porady prawnika, który po zapoznaniu się z sytuacją małżonków wskaże im najlepsze dla nich pod względem prawnym rozwiązanie.