Przymusowy ustrój małżeński - kiedy powstaje?

W małżeństwie występują co do zasady dwa ustroje majątkowe: wspólność ustrojowa oraz rozdzielność majątkowa. Rozdzielność majątkowa może być ustanowiona na mocy czynności prawnej samych małżonków (umowa małżeńska majątkowa) lub na wniosek jednego z nich przez sąd (przymusowy ustrój małżeński). Kiedy powstaje przymusowy ustrój małżeński? Odpowiedź poniżej.

Przymusowy ustrój małżeński

Co do zasady wspólność majątkowa trwa tak długo jak małżeństwo. Ustawowy ustrój majątkowy między małżonkami może ulec zniesieniu lub ograniczeniu na skutek zawartej między nimi umowy (art. 47 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – „kro”), na skutek orzeczenia sądu (art. 52 § 1 kro) albo z mocy prawa np. ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53 kro). Zarówno w wypadku umownego wyłączenia wspólności ustawowej w czasie trwania małżeństwa, jak i w przypadku zniesienia tej wspólności przez sąd, a także w wyniku ustania małżeństwa – między małżonkami (byłymi małżonkami) ustaje wspólność ustawowa, a do majątku, który był nią objęty, stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.

Przymusowy ustrój małżeński powstaje:

• na mocy orzeczenia sądu na żądanie jednego z małżonków lub wierzyciela jednego z małżonków;
• z mocy prawa;
• na skutek orzeczenia separacji.

Przymusowy ustrój na mocy orzeczenia sądu

Zgodnie z art. 52 ust. 1 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej.

Występująca w art. 52 § 1 kro klauzula „ważnych powodów” ma charakter elastyczny i pozostawia sądowi szeroki margines swobody wymagający subiektywnej i zindywidualizowanej oceny w każdej sprawie. Sama okoliczność istnienia między małżonkami separacji faktycznej nie przesądza o zasadności ustanowienia rozdzielności majątkowej, przy czym nie każda postać separacji faktycznej może stanowić ważny powód ustanowienia rozdzielności majątkowej.

Nie jest możliwe wskazanie w sposób abstrakcyjny jednolitych kryteriów, które przemawiałyby za przyjęciem, że zachodzą ważne powody ustanowienia rozdzielności majątkowej, a ocena w tym zakresie zawsze będzie zależeć od uznania sądu uwzględniającego indywidualne okoliczności każdego przypadku. Wypowiedzi Sądu Najwyższego odnoszące się do tych kwestii są stosunkowo liczne, zawsze jednak opierają się na konkretnym stanie faktycznym.

Jak wskazuje się w orzecznictwie, za ważne powody mogą zostać uznane:

1. separacja faktyczna małżonków, która uniemożliwia im lub znacznie utrudnia współdziałanie w zarządzie ich majątkiem wspólnym (por. wyrok SN z 29 stycznia 1997 roku, I CKU 66/96, Prokuratura i Prawo 1997, nr 7–8, s. 32; uzasadnienie wyroku SN z 13 maja 1997 roku, III CKN 51/97, OSNC 1997, Nr 12, poz. 194; wyrok SN z 13 stycznia 2000 roku, II CKN 1070/98, Lex nr 50872; wyrok SN z 10 lutego 1997 roku, I CKN 69/96);

2. konflikty o charakterze osobistym, które uniemożliwiają lub znacznie utrudniają zarząd majątkiem wspólnym i zagrażają w rezultacie ekonomicznym podstawom funkcjonowania rodziny (por. wyrok SN z 6 listopada 1972 roku, III CRN 250/72, OSNCP 1973, Nr 6, poz. 113 oraz orzeczenie SN z 5 grudnia 1995 roku, III CRN 164/95, niepubl.).

Konflikty o charakterze majątkowym i znaczenie majątku wspólnego, a co za tym idzie jego prawidłowe zarządzanie, jest najczęstszą z przyczyn składania przez jednego z małżonków wniosku o ustanowienie rozdzielności majątkowej. Takie stanowisko jest konsekwentnie prezentowane przez Sąd Najwyższy, który wielokrotnie podkreślał znaczenie majątku wspólnego jako ekonomicznej podstawy funkcjonowania małżeństwa (zob. w szczególności uchwały pełnego składu Izby Cywilnej SN: z 27 marca 1972 roku, III CZP 69/70, OSNCP 1973, Nr 2, poz. 20 i z 9 marca 1976 roku, III CZP 46/75, OSNCP 1976, Nr 9, poz. 184).

Zasadniczo, jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 8 grudnia 1998 roku (I CKN 906/97), przez ważne powody – w ujęciu art. 52 § 1 kro – rozumie się ogólnie takie okoliczności, które sprawiają, że w konkretnej sytuacji faktycznej wspólność majątkowa nie służy dobru drugiego z małżonków, a nawet prowadzi do sytuacji sprzecznej z zasadami prawa rodzinnego. Przez ważne powody rozumie się nie tylko okoliczności natury majątkowej, np. trwonienie przez jednego z małżonków dorobku, lecz także okoliczności stwarzające sytuację, w której wykonywanie zarządu przez każdego z małżonków ich wspólnym majątkiem jest niemożliwe lub znacznie utrudnione.

Ocena wystąpienia przesłanek określonych w art. 52 § 1 kro wymaga poczynienia ustaleń w odniesieniu do:

• wielkości majątku wspólnego;
• istnienia zadłużenia, jego rozmiarów i okoliczności jego powstania;
• kwestii dotyczących utrzymania i wychowania małoletnich dzieci stron.

Nie ulega jednak wątpliwości, że przy rozpoznawaniu powództwa opartego na przepisie art. 52 § 1 kro zasadnicze znaczenie mają kwestie natury majątkowej, a nie osobistej pomiędzy małżonkami.

Przymusowy ustrój małżeński z mocy prawa

Zgodnie z art. 53 § 1 kro rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków.

Z dniem ogłoszenia upadłości małżonka nieprowadzącego działalności gospodarczej (art. 4911 i nast. Ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku – Prawo upadłościowe) pozostającego w ustroju wspólności majątkowej między małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa, a majątek wspólny, którego podział nie jest dopuszczalny, wchodzi do masy upadłości.

Cały majątek wspólny, którego podział nie jest dopuszczalny, wchodzi do masy upadłości, która jest majątkiem upadłego (art. 61 Prawa upadłościowego) i jest przeznaczany na zaspokojenie wierzycieli. Małżonek upadłego w zamian za konieczność znoszenia objęcia postępowaniem upadłościowym składników majątku wspólnego oraz wyłączenia prawa podziału tego majątku uzyskuje prawo do zgłoszenia wierzytelności pieniężnej odpowiadającej wartości jego udziału w majątku wspólnym, która jest zaspokajana w kategorii drugiej (art. 342 ust. 1 pkt 2 Prawa upadłościowego), proporcjonalnie z innymi nieuprzywilejowanymi wierzycielami. W wyniku ogłoszenia upadłości dochodzi nie tylko do ustania wspólności, lecz także do sui generis podziału majątku wspólnego. Małżonek upadłego nie może tym samym domagać się wyłączenia z masy upadłości udziału w majątku wspólnym.

Przymusowy ustrój na skutek orzeczenia separacji

Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, żeby sąd orzekł separację.

Długotrwała faktyczna separacja może usprawiedliwiać ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd, jeżeli ten stan rzeczy uniemożliwia współdziałanie w zarządzaniu majątkiem wspólnym, pociąga za sobą naruszenie lub poważne zagrożenie interesu majątkowego jednego z małżonków lub też skutkuje trwałym zerwaniem wszelkich stosunków majątkowych i brakiem możliwości podejmowania wspólnych decyzji gospodarczych.

Zgodnie z art. 54 § 1 kro orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej.

Na skutek orzeczenia separacji między małżonkami następuje wyłączenie wcześniejszych ustrojów: umownego, ustawowego, rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.

W wyniku orzeczenia separacji małżonków między małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa. Do majątku objętego wspólnością ustawową stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w części ułamkowej (art. 46 kro).

Skutki związane z orzeczeniem, które uwzględnia żądanie separacji małżonków, powstają w chwili uprawomocnienia się tego orzeczenia. W dacie uprawomocnienia się orzeczenia o separacji powstaje ex nunc skutek w postaci powstania ustroju przymusowego.

Co ważne Sąd nie posiada uprawnienia do orzekania o powstaniu rozdzielności z datą wsteczną.