Czy możliwe jest częściowe przyjęcie spadku?

Powołanie do spadku nie oznacza jego automatycznego nabycia. Potencjalny spadkobierca może bowiem spadek odrzucić lub zostać uznany za niegodnego dziedziczenia w ramach specjalnego postępowania sądowego. Zastanówmy się jednak, czy możliwe jest częściowe przyjęcie spadku?

Powołanie do spadku

Zgodnie z obowiązującymi przepisami powołanie do spadku może nastąpić na 2 różne sposoby:

• na mocy odpowiednich rozrządzeń testamentowych – wymaga to jednak pozostawienia przez spadkodawcę ważnego oświadczenia ostatniej woli, w której choćby część masy spadkowej jest przeznaczana danej osobie;
• na mocy przepisów ustawowych zawartych w Kodeksie cywilnym – z tą sytuacją spotykamy się, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnego ważnego testamentu lub gdy testament odnosi się zaledwie do części pozostawionego majątku (pozostała część jest dziedziczona na zasadach ogólnych).

Powołanie do spadku nie oznacza, że dana osoba jest spadkobiercą. Jest tak naprawdę podmiotem, który może, ale nie musi nabyć spadek. Ustawodawca pozwala bowiem na odrzucenie spadku, zarówno tego, który przypadnie na mocy dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego. Konieczne jest jednak, aby odrzucający zmieścił się w terminie 6 miesięcy, licząc od dnia, gdy dowiedział się o powołaniu do spadku (nie zawsze jest to ten sam dzień, w którym zmarł spadkodawca). Jeśli powołana do dziedziczenia osoba nie odrzuci przypadającego jej spadku w powyższym terminie, przyjmuje się, że nabyła ona spadek z mocy samego prawa (automatycznie).

Postanowienie SN z 8 grudnia 2004 roku (sygn. akt I CK 308/04)

„Ponieważ prawo spadkowe preferuje spadkobranie odpowiadające woli spadkodawcy, ustalenie rzeczywistego tytułu powołania wymaga szczególnie wnikliwej analizy dowodów w kontekście zdarzeń towarzyszących spadkodawcy przed i po otwarciu spadku. W sytuacji braku testamentu w jego fizycznej postaci na ogół wzrasta stopień trudności w dotarciu nie tylko do prawdziwości samego faktu sporządzenia testamentu, ale i jego treści, najczęściej za sprawą spadkobierców, których oczekiwania mogą się okazać rozbieżne. W obu wypadkach ustalenia pozytywne powinny mieć oparcie w dowodach pewnych”.

Jak przyjąć spadek?

Spadek może zostać przyjęty na 2 różne sposoby:

• poprzez niepodejmowanie żadnych czynności – wraz z upływem 6 miesięcy od dnia, gdy dana osoba dowiedziała się o tytule swojego powołania do spadku;
• poprzez złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku przed upływem ww. okresu. Przyszły spadkobierca może to uczynić zarówno przed sądem, jak i wybranym notariuszem.

Wiele osób chciałoby dokonać częściowego przyjęcia spadku, tj. takiego, który uwzględniałby wyłącznie aktywa spadkowe (rzeczy lub prawa zmarłego przedstawiające jakąkolwiek wartość majątkową) i odrzucałby pasywa (długi spadkodawcy). Ustawodawca zakazuje stosowania takich praktyk – innymi słowy, niemożliwe jest odrzucenie długów spadkowych przy jednoczesnym przyjęciu faktycznego majątku zmarłej osoby.

Spadkobiercy bez względu na formę przyjęcia spadku nie mogą decydować, co wejdzie w skład nabywanego przez nich majątku, a co nie zostanie odziedziczone. Decydując się na nabycie masy spadkowej, nabywamy ją w całości, bez rozróżnienia na poszczególne elementy składowe.

Przykład 1.

Pan Marek został powołany do spadku po swoim wujku – panu Kazimierzu, który pozostawił po sobie samochód oraz dom letniskowy. Okazało się, że spadkodawca nie uregulował jeszcze pożyczki, której wartość opiewała na 15 000 zł. Pan Marek chciałby przyjąć spadek tylko w stosunku do aktywów (samochodu i domu), a odrzucić go w zakresie pozostawionego długu. Przepisy polskiego prawa spadkowego nie pozwalają jednak na takie rozwiązanie. Pan Marek będzie musiał albo przyjąć spadek (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza), albo też odrzucić go w całości.

Częściowe przyjęcie spadku

Okazuje się, że istnieje 1 ważny wyjątek, który pozwala na jednoczesne odrzucenie i przyjęcie spadku przez 1 osobę powołaną do dziedziczenia. Mowa oczywiście o 2 różnych i niezależnych od siebie tytułach powołania do spadku.

Spadkobierca może nabyć spadek zarówno na mocy przepisów testamentowych, jak i ustawowych. Jeśli część masy spadkowej jest objęta testamentem, pozostała zaś przepisami ustawowymi, dziedziczący na podstawie testamentu może odrzucić spadek z tego tytułu, a przyjąć go na mocy przepisów kc. Takie sytuacje należą co prawda do rzadkości, jednak co jakiś czas są spotykane w praktyce prawniczej.

Przykład 2.

Pani Maria miała 3 córki – panią Barbarę, panią Magdalenę oraz panią Iwonę. Pani Barbara została powołana do spadku na mocy pozostawionego testamentu – matka przeznaczyła jej drogocenną kolekcję biżuterii. W pozostałym zakresie spadkodawczyni zadecydowała, że reszta jej majątku (samochód, dom, działka letniskowa oraz pieniądze na koncie bankowym) zostaną rozdzielone pomiędzy wszystkie jej córki na mocy przepisów ustawy – w pozostawionym przez siebie testamencie nie wspomniała nic o tych przedmiotach. W tej sytuacji pani Barbara, pani Magdalena i pani Iwona dojdą do spadku każda w udziale do 1/3, pani Barbara otrzyma zaś osobno biżuterię na mocy pozostawionego testamentu. Kobieta czuła się jednak nieswojo z tym, że tak cenna pamiątka po mamie miałaby przypaść wyłącznie jej, chciała, aby jej siostry również odziedziczyły część biżuterii. W tym przypadku pani Barbara może złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku przypadającego jej na mocy testamentu matki – jeśli to zrobi, biżuteria wejdzie do masy spadkowej dziedziczonej na zasadach ogólnych (wszystkie 3 siostry będą miały udział w masie spadkowej po równo).

Odrzucenie spadku przypadającego z mocy testamentu wymaga dla swej ważności złożenia odpowiedniego oświadczenia. W praktyce powinno ono nastąpić wraz z oświadczeniem o sposobie przyjęcia spadku z mocy przepisów ustawy – prostego lub z dobrodziejstwem inwentarza. Powołany do spadku musi więc złożyć w takiej sytuacji 2 oświadczenia jednocześnie – jedno o odrzuceniu, drugie zaś o przyjęciu spadku.

Częściowe odrzucenie spadku a przyrost i podstawienie

W doktrynie prawniczej przyjęło się, że alternatywną metodą pozwalającą niejako odrzucić częściowo spadek jest zastosowanie art. 1014 kc. Zgodnie z tą regulacją przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia bądź odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Poza wypadkami przewidzianymi powyżej niemożliwe jest częściowe przyjęcie spadku oraz częściowe jego odrzucenie przez spadkobiercę.

Spadkobierca ma zatem możliwość przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego przypadającego mu z tytułu podstawienia bądź przyrostu, z jednoczesnym przyjęciem udziału przypadającego mu jako spadkobiercy powołanemu na mocy testamentu lub przepisów ustawy.

Podsumowanie

Polskie prawo spadkowe ustanowiło generalną zasadę niepodzielności przyjęcia i odrzucenia spadku. W praktyce oznacza ona, że dziedziczenie ma charakter sukcesji uniwersalnej – obejmuje ona ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy, wykluczając nabycie jedynie części składników spadku. Spadkobierca nie może zatem wybrać sobie, które części masy spadkowej przyjmie, a które odrzuci. Powyższa reguła nie stoi jednak na przeszkodzie temu, by powołany do dziedziczenia na mocy testamentu i przepisów ustawy odrzucił spadek przypadający mu z testamentu i przyjął go na podstawie dziedziczenia ustawowego. Wyjątkiem od zasady niepodzielności przyjęcia i odrzucenia spadku jest także odrzucenie spadku z tytułu przyrostu lub podstawienia przy jednoczesnym nabyciu spadku na zasadach ogólnych.