Kiedy przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie chroni przed odpowiedzialnością za długi zmarłego?
Powołanie do spadku nie oznacza automatycznego nabycia majątku zmarłego. Potencjalny spadkobierca może bowiem odrzucić spadek lub przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a więc ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe. Okazuje się jednak, że ta forma przyjęcia spadku nie zawsze chroni spadkobiercę przed obowiązkiem spłaty zaległych zobowiązań. Co oznacza przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza?
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza
Obecnie polskie prawo cywilne przewiduje dwie formy przyjęcia spadku:
wprost, tj. bez ograniczenia jakiejkolwiek odpowiedzialności za długi spadkowe;
z dobrodziejstwem inwentarza, tj. z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości stanu czynnego spadku.
W tym miejscu należy wyjaśnić, czym jest stan czynny spadku, który odgrywa kluczową rolę w ustalaniu wysokości zobowiązań spadkowych, które muszą być spłacone. Jest to nic innego jak rzeczywisty majątek spadkodawcy z wyłączeniem wszelkich zobowiązań. Stan czynny spadku to więc zsumowana wartość wszystkich majątkowych praw i przedmiotów, które zostały odziedziczone.
Nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza może nastąpić na dwa różne sposoby:
z mocy samego prawa wskutek upływu 6 miesięcy od dnia, w którym dana osoba dowiedziała się o tytule swojego powołania do spadku – w tej sytuacji spadkobierca nie musi praktycznie robić niczego, aby przyjąć spadek w tej właśnie formie;
poprzez złożenie oświadczenia woli o nabyciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza przed upływem 6 miesięcy od dnia, w którym dana osoba dowiedziała się o tytule swojego powołania do spadku – w tym przypadku stosowne oświadczenie składa się albo przed dowolnym notariuszem, albo sądem rejonowym właściwym dla miejsca zamieszkania składającego oświadczenie woli.
Odpowiedzialność za długi przy nabyciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza
W skład masy spadkowej wchodzą nie tylko aktywa, lecz także często pasywa – wszystkie długi, które pozostawił po sobie zmarły i nie uregulował ich w całej wysokości. Nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza chroni co do zasady spadkobiercę przed odpowiedzialnością za istniejące zobowiązania, przynajmniej do wysokości stanu czynnego spadku.
Przykład 1.
Czy spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za dług zmarłego w wysokości 100 000 zł, gdy realna wartość odziedziczonego spadku wynosi 25 000 zł?
W takim przypadku spadkobierca będzie musiał uregulować długi spadkodawcy tylko do wysokości 25 000 zł, ponieważ taki jest właśnie stan czynny spadku. Kwoty 75 000 zł nie trzeba spłacać.
Przykład 2.
Czy spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za dług zmarłego w wysokości 100 000 zł, gdy w rzeczywistości tylko on wchodzi w skład masy majątkowej?
W takim przypadku spadkobierca jest zwolniony z odpowiedzialności za całe pozostawione zobowiązanie, ponieważ nie istnieje żaden stan czynny spadku – zmarły nie pozostawił po sobie faktycznego majątku.
Niezwykle ważne przy ograniczeniu lub wyłączeniu odpowiedzialności spadkobiercy za pozostawione długi spadkowe jest prawidłowe sporządzenie inwentarza. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W przypadku, gdy we wspomnianym inwentarzu nie znajdzie się część składników majątku zmarłego, możliwe jest pociągnięcie do odpowiedzialności spadkobiercy, który celowo lub przez pomyłkę sporządził wadliwy dokument. W tej sytuacji nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie ochroni przed odpowiedzialnością za długi zmarłego.
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza a konieczność spłaty długów zmarłego
Jeśli odziedziczony majątek przewyższa swoją wartością wielkość długów spadkowych, to bez względu na formę przyjęcia spadku trzeba będzie uregulować wszystkie zobowiązania zmarłego.
Przykład 3.
Czy spadkobierca odpowiada za dług zmarłego w wysokości 50 000 zł, gdy wartość nabytego majątku spadkowego wynosi ok. 80 000 zł?
Tak, ponieważ stan czynny spadku jest większy niż wartość pozostawionych długów. W praktyce oznacza to, że spadkobierca musi spłacić zobowiązania zmarłego w pełnej wysokości, tj. w kwocie 50 000 zł.
Niewielki stan czynny spadku nie uchroni jednak spadkobiercy przed odpowiedzialnością za zobowiązania spadkodawcy, jeśli sporządzi on nieprawidłowy inwentarz. Wynikać to może jednak z różnych przyczyn, np. celowego zaniżenia wartości odziedziczonego majątku po to, by nie spłacać długów spadkodawcy, albo zwyczajnej omyłki, która nie została popełniona umyślnie. W zależności od tego, czy spadkobierca chciał lub nie chciał zataić rzeczywistą wartość inwentarza, będzie musiał spłacić pozostałe długi w całości lub odpowiedniej części. Podobnie będzie w przypadku, gdy spadkobierca nie poda do inwentarza wszystkich zobowiązań zmarłego, które powinny być uregulowane.
Zgodnie z treścią art. 1032 Kodeksu cywilnego (kc) spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacił niektóre długi spadkowe, a nie wiedział i przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi spadkowe tylko do wysokości różnicy między wartością stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów spadkowych, które spłacił.
Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacając niektóre długi spadkowe, wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Nie dotyczy to spadkobiercy niemającego pełnej zdolności do czynności prawnych oraz spadkobiercy, co do którego istnieje podstawa do jego ubezwłasnowolnienia.
Przepisy prawa podatkowego, jak i prawa spadkowego nie regulują kwestii związanych z procedurą i kolejnością zaspokajania wierzycieli w sytuacji, gdy długi spadkowe przekraczają wartość stanu czynnego. Jeżeli więc wartość stanu czynnego spadku jest niższa od wartości długów spadkowych, spadkobiercy winni zaspakajać wierzycieli stosunkowo do wysokości ich wierzytelności. Obowiązek uwzględnienia przez spadkobierców interesów wszystkich wierzycieli wynika z treści art. 1032 kc, w szczególności § 2 przywołanego artykułu statuuje odpowiedzialność spadkobiercy, gdy spłaca niektóre długi spadkowe, wiedząc o istnieniu innych długów. Nieuwzględnienie przez spadkobiercę części długów pociąga sankcję w postaci rozszerzenia granic odpowiedzialności. Z istniejącego unormowania wynika, iż spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, powinien dołożyć staranności przy spłacaniu długów spadkowych. Obowiązany jest zatem porównać wartość znanych mu długów spadkowych z wartością stanu czynnego spadku i spłacać poszczególne należności proporcjonalnie. Przepisy Ordynacji podatkowej wprost nie wymagają od organu podatkowego ograniczenia zakresu odpowiedzialności spadkobiercy za zobowiązania podatkowe spadkodawcy ze względu istniejące zaległości wobec innych wierzycieli, niemniej jednak organ podatkowy, formułując treść rozstrzygnięcia, obowiązany jest w takiej sytuacji poprzez art. 98 § 1 OrdPU wziąć pod uwagę zapis art. 1032 § 2 kc. W sytuacji gdy spadkobierca nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza i wiadomo jest, że istnieją inne długi niż zaległości podatkowe, organ podatkowy nie powinien zobowiązywać do wpłaty całej kwoty stanowiącej wartość czynnego spadku, lecz poprzestać na orzeczeniu o zakresie odpowiedzialni spadkobiercy za zobowiązania podatkowe spadkodawcy.
Przykład 4.
Czy spadkobierca odpowiada za długi zmarłego w pełnej wysokości, gdy zapomniał podać do spisu inwentarza zobowiązania o wartości 10 000 zł – przy założeniu, że pozostała wartość długów spadkowych wynosi łącznie 20 000 zł, a stan czynny spadku to 5000 zł?
W takiej sytuacji, jeśli pominięcie zobowiązania o wartości 10 000 zł nie było celowe (np. wyniknęło z niewiedzy lub niedbałości spadkobiercy), osoba, która odziedziczyła majątek, nie będzie musiała regulować dodatkowego zobowiązania. Spadkobierca powinien spłacić w tym przypadku zobowiązania do kwoty 5000 zł.
Przykład 5.
Czy spadkobierca odpowiada za długi zmarłego w pełnej wysokości, gdy celowo nie podał do spisu inwentarza zobowiązania o wartości 10 000 zł – przy założeniu, że pozostała wartość długów spadkowych wynosi łącznie 20 000 zł, a stan czynny spadku to 5000 zł?
W tej sytuacji spadkobierca będzie odpowiadał za długi spadkowe w wysokości 15 000 zł, tj. za długi do wartości stanu czynnego spadku o wartości 5000 zł + celowo niepodany dług o wartości 10 000 zł (ten będzie musiał spłacić w całości).
Podsumowanie
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie zawsze chroni przed spłatą zobowiązań zmarłego. Będzie tak w przypadku, gdy wartość faktycznego majątku spadkowego przewyższa wielkość pozostawionych zobowiązań oraz wtedy, gdy spadkobierca błędnie sporządza inwentarz spadkowy i celowo nie spłaca niektórych zobowiązań, choć posiada o nich wiedzę lub przy zachowaniu należytej staranności powinien był o nich wiedzieć.
