Rozliczenia między konkubentami

W dzisiejszych czasach nieformalne związki nikogo już nie dziwią. O ile jeszcze kilkadziesiąt lat temu wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie gospodarstwa domowego dotyczyło głównie osób, które zawarły związki małżeńskie, dziś wiele osób nie decyduje się na zawarcie małżeństwa, a mimo to prowadzi gospodarstwo domowe z partnerami. Jak wyglądają rozliczenia między konkubentami? Wyjaśniamy!

Czym jest konkubinat?

Konkubinat definiowany jest jako wspólne pożycie, podobne do małżeństwa, które nie jest zalegalizowane. W konkubinacie podobnie jak w małżeństwie istnieje więź duchowa, fizyczna i ekonomiczna pomiędzy partnerami, którzy nie decydują się na sformalizowanie związku.

Konkubinat nie doczekał się regulacji prawnych w polskim ustawodawstwie. Należy wspomnieć, że kraje takie jak Francja, Szwecja, Holandia dopuściły możliwość rejestracji konkubinatu, która polega na zarejestrowaniu oświadczenia konkubentów regulującego wszelkie kwestie dotyczące ich praw oraz majątku. 

Rozliczenia między konkubentami

Bardzo często problemy związane z konkubinatem pojawiają się w chwili, kiedy relacja konkubentów rozpada się, ponieważ wówczas pojawiają się wzajemne żale, pretensje i oczywiście kwestie finansowe. Dodatkowo wobec braku jasnych uregulowań prawnych pojawiają się wątpliwości natury praktycznej, jakie zasady prawa stosować do dokonywania wzajemnych rozliczeń. W takich sytuacjach konieczne jest sięganie do rozwiązań wypracowanych już przez orzecznictwo sądowe, jednak może ono okazać się ze sobą rozbieżne i ostatecznie wszystko będzie zależeć od okoliczności sprawy i sędziego, który zostanie przydzielony do rozpoznania sprawy.

Zniesienie współwłasności jako podstawa rozliczeń konkubentów

W Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1985 roku wskazano na możliwość zastosowania do rozliczeń pomiędzy konkubentami przepisów o zniesieniu współwłasności. Z czasem pogląd ten ewoluował i został ograniczony do rzeczy nabytych przez konkubentów na współwłasność. Jednocześnie wyłączono możliwość rozliczenia z tytułu wspólnego wzniesienia przez konkubentów budynku na gruncie stanowiącym własność wyłącznie 1 z nich bądź z tytułu dokonania innych wspólnych nakładów na taką nieruchomość z zakresu postępowania o zniesienie współwłasności.

Współposiadanie nieruchomości a rozliczenie byłych konkubentów

W wyroku Sądu Najwyższego z 22 czerwca 2007 roku (sygn. V CSK 114/07) wskazano, że konkubina mieszkająca w nieruchomości stanowiącej własność jej konkubenta współposiadała tę nieruchomość na równi z nim, a tym samym była współposiadaczem samoistnym. Mimo że jej pozycja nie była uregulowana umownie, okoliczności faktyczne uzasadniają liberalną ocenę jej dobrej wiary, która polegała na przekonaniu, że współposiada nieruchomość, będąc do tego uprawnioną. Dlatego też w takiej sytuacji rozliczenia z tytułu poczynionych przez konkubinę w czasie konkubinatu nakładów powinno zostać rozliczone na podstawie art. 226 § 1 Kodeksu cywilnego. Wobec tego konkubina ma prawo do zwrotu połowy wartości nakładów poczynionych na nieruchomości konkubenta w czasie trwania konkubinatu o tyle, o ile nie miały pokrycia w korzyściach, jakie z tej nieruchomości uzyskała.

Bezpodstawne wzbogacenie

Aktualnie najczęściej w orzecznictwie zarówno sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego przyjmuje się, że do rozliczenia konkubinatu, w tym nakładów dokonanych przez konkubentów na majątek 1 z nich, mają zastosowanie przepisy regulujące bezpodstawne wzbogacenie, chyba że szczególne okoliczności faktyczne sprawy wskazują na istnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń.

Artykuł 405 kc reguluje bezpodstawne wzbogacenie. Zgodnie z tym przepisem „kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”.

Podmiot, który uzyskał korzyść majątkową będącą bezpodstawnym wzbogaceniem, obowiązany jest do wydania korzyści bezpośrednio uzyskanej i wszystkiego, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.

Gdyby osoba będąca bezpodstawnie wzbogaconą rozporządziła korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.

Zobowiązany do wydania korzyści wynikających z bezpodstawnego wzbogacenia może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów niż nakłady konieczne można żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Zobowiązany do zwrotu nakładów innych niż nakłady konieczne może je zabrać.

Jeśli osoba dokonująca nakłady wiedziała, że korzyść jej się nie należy, wówczas może żądać zwrotu nakładów o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania.

Sąd może, zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.

Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

Przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia stosowane są też do świadczenia nienależnego, czyli takiego, które zostało spełnione przez osobę niebędącą w ogóle do tego zobowiązaną lub niebędącą zobowiązaną względem osoby, na której rzecz spełniono świadczenie, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Przepisy kc wskazują, że nie można żądać zwrotu świadczenia w następujących wypadkach:

1. kiedy spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
2. jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
3. jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
4. jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Przedawnienie roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia

Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie zawierają szczególnych przepisów dotyczących przedawnienia roszczeń, dlatego też do roszczeń z tego tytułu należy stosować ogólne terminy przedawnienia wynikające z przepisów kc.

W aktualnie obowiązującym brzmieniu przepisów regulujących przedawnienie roszczeń termin przedawnienia wynosi 6 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata. Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego. 

Dlatego też do roszczeń z tytułu rozliczeń pomiędzy konkubentami, którzy aktualnie zakończyli swój związek, zastosowanie będzie miał 6-letni termin przedawnienia roszczeń, który należy liczyć od daty definitywnego zakończenia związku faktycznego stron, ponieważ z tym dniem konkubent ma prawo żądania rozliczeń z tytułu pozostawania w tym związku.

Przykład 1.

Pani Anna i pan Michał definitywnie zakończyli swój związek 1 grudnia 2021 roku. Przedawnienie roszczeń dotyczących rozliczeń pomiędzy konkubentami nastąpi z upływem 31 grudnia 2027 roku.

Wcześniej termin przedawnienia wynosił 10 lat. Jednakże należy mieć na uwadze, że w związku ze zmianami terminów przedawnienia i zasad ich obliczania w lipcu 2018 roku, każdorazowo trzeba ustalić, czy zastosowanie znajdą przepisy regulujące przedawnienie w aktualnie obowiązującym brzmieniu, czy też przepisy przejściowe.

Należy wskazać, że zgodnie z przepisami przejściowymi do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, tj. przed 9 lipca 2018 roku i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych stosuje się od dnia wejścia w życie znowelizowane przepisy regulujące przedawnienie.

Jeżeli na podstawie znowelizowanych terminów przedawnień, termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej. Jeżeli jednak przedawnienie, którego bieg terminu rozpoczął się przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej, nastąpiłoby przy uwzględnieniu dotychczasowego terminu przedawnienia wcześniej, to przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego terminu.

Przykład 2.

Pani Anna Nowak i pan Michał definitywnie zakończyli swój związek 1 grudnia 2012 roku. Zgodnie z dotychczasowymi przepisami ostatnim dniem biegu terminu przedawnienia roszczeń dotyczących rozliczeń pomiędzy konkubentami byłby 1 grudnia 2022 roku. Z uwagi na to, że roszczenie powstało przed 9 lipca 2018 roku i tego dnia nie było przedawnione, do ustalenia terminu przedawnienia znajdą zastosowanie przepisy przejściowe. W konsekwencji ostatnim dniem biegu terminu przedawnienia byłby 31 grudnia 2024 roku. Porównując dotychczasowy i nowy termin przedawnienia, okazuje się, że wcześniejszym z nich jest 1 grudnia 2022 roku i to właśnie z jego upływem nastąpi przedawnienie roszczenia.

Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.

Inne podstawy rozliczeń konkubentów

Ponadto w piśmiennictwie rozważane możliwości dokonywania rozliczeń pomiędzy konkubentami na podstawie odpowiedniego stosowania przepisów o: spółce cywilnej, umowie zlecenia, o wynagrodzeniu za pracę czy też o roszczeniach uzupełniających, przewidzianych w art. 224-231 kc dotyczących roszczeń związanych z własnością, gdy jedno z konkubentów łożyło na majątek odrębny drugiego.