Ochrona dóbr osobistych po śmierci - prywatność po śmierci

Dobra osobiste podlegają ochronie m.in. na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Czy ochrona dóbr osobistych po śmierci również przysługuje? Czy taka ochrona przysługuje osobom bliskim zmarłemu? Sprawdź w poniższym artykule.

Dobra osobiste – co należy wiedzieć?

Dobra osobiste człowieka pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Za dobro osobiste uznaje się w szczególności:

• zdrowie,
• wolność,
• cześć,
• swobodę sumienia,
• nazwisko lub pseudonim,
• wizerunek,
• tajemnicę korespondencji,
• nietykalność mieszkania,
• twórczość naukową,
• twórczość artystyczną,
• twórczość wynalazczą,
• twórczość racjonalizatorską.

Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne.

W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, żeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, żeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie.

Na zasadach przewidzianych w kc może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego albo zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

Ochrona dóbr osobistych po śmierci

Wymienione w przepisach kc dobra osobiste, wylistowane również powyżej, stanowią jedynie przykłady możliwych dóbr osobistych podlegających ochronie. Oznacza to, że w konkretnych przypadkach niewykluczone jest poddanie ochronie również innych dóbr osobistych.

W orzecznictwie rozważa się m.in. dopuszczalność uznania za chronione dobro osobiste kultu pamięci po bliskiej osobie zmarłej. Takie dobro osobiste przysługuje jednak nie zmarłemu, a bliskim osoby zmarłej.

Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego: „Niewątpliwie kult pamięci zmarłej osoby bliskiej stanowi uznane samodzielne dobro osobiste, w przypadku którego przedmiotem ochrony prawnej jest sfera uczuciowa żyjącej osoby związana z kultem pamięci osoby najbliższej, tj. prawo do kultywowania pamięci osoby zmarłej. We wszystkich wypadkach ochrony uprawnień dotyczących różnych aspektów pochowania osoby bliskiej i pamięci o niej chodzi o jedno dobro osobiste, określane zbiorczo, które powstaje wraz ze śmiercią tej osoby i obejmuje prawo jej bliskich do kultywowania pamięci po niej oraz wspomnień o niej powstałych za jej życia. Powstaje dopiero w chwili śmierci osoby bliskiej, mimo że odnosi się do relacji i wspomnień (interakcji) danej osoby ze zmarłym za jego życia. Jeżeli uprawniony powołuje się na naruszenie sfery jego indywidualnych odczuć związanych z kultywowaniem pamięci o osobie zmarłej, przysługują mu roszczenia przewidziane w art. 24 § 1 i 2 KC oraz w art. 448 KC” (Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych z 22 października 2019 roku, I NSNZP 2/19).

Jednocześnie w orzecznictwie zauważa się, że: „O naruszeniu tego dobra nie mogą decydować subiektywne odczucia, lecz kryteria obiektywne. W odczuciu każdego przeciętnego człowieka, w obecnych realiach społecznych i dużej wadze relacji rodzinnych, snucie dywagacji co do tego, czy ojciec zmarł, czy też sfingował swą śmierć w obawie przed zarzutami korupcyjnymi i to prezentowane publicznie w okresie, kiedy nie upłynął jeszcze rok od śmierci ojca, narusza dobro osobiste jego dzieci w postaci kultu zmarłego ojca, niezależnie od tego, czy był osobą publiczną, czy też nie” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z 6 czerwca 2022 roku, I ACa 517/21).

Przykład 1.

Jakiego rodzaju działania naruszają dobro osobiste w postaci kultu po osobie zmarłej? Przykładem naruszenia takiego dobra osobistego jest m.in. opublikowanie na portalu internetowym o nieograniczonym zasięgu zdjęć zwłok zmarłego członka rodziny – taki przypadek był przedmiotem postępowania prowadzonego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie – V Wydział Cywilny z 4 lipca 2019 roku pod sygnaturą V ACa 459/18.

Podobnie, zgodnie z orzecznictwem: „Wykorzystanie informacji posiadanych o zmarłym, zwłaszcza tak wrażliwych, jak stan zdrowia psychicznego, rozpowszechnianie ich czy w inny sposób czynienie z nich użytku, mogłoby godzić w uczucie, jakim osoby bliskie darzą zmarłego, zakłócać ich spokój psychiczny, burzyć szacunek dla jego dokonań, a przez to godzić w dobro osobiste, za jakie doktryna i orzecznictwo uznaje kult pamięci zmarłego” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z 9 sierpnia 2012 roku, I ACa 1013/11).

Warto mieć także na uwadze, że dochodzić roszczeń związanych z naruszeniem takiego dobra osobistego mogą wyłącznie osoby wykazujące odpowiedni stosunek bliskości do zmarłego.

Zgodnie z orzecznictwem: „[…] Stosunek bliskości jest określony przede wszystkim przez więzi rodzinne, łączące daną osobę ze zmarłym, nie sposób bowiem przyjąć, że komuś przysługuje prawem chronione dobro osobiste w postaci kultu pamięci zmarłej postaci historycznej, z którą zainteresowanego łączy jedynie podziw i szacunek dla jego dokonań życiowych. Jednakże niepodobna ograniczyć dobra osobistego tylko do więzów rodzinnych i zaprzeczyć jego istnieniu po stronie osoby związanej ze zmasrłym długoletnią przyjaźnią. W takim przypadku osobie tej przysługuje ochrona jej dobra osobistego” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 6 kwietnia 2004 roku, I CK 484/03).

Odszkodowanie i zadośćuczynienie za naruszenie dobra osobistego w postaci kultu zmarłego

W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone:

• odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę;
• zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.

Sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego – przy czym poszkodowanym w przypadku kultu zmarłego jest osoba bliska zmarłemu.

W razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

W ww. przypadkach ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może obok zadośćuczynienia pieniężnego żądać zasądzenia odpowiedniej sumy na wskazany przez niego cel społeczny.

W tej sprawie orzecznictwo podkreśla, że: „Przy ustalaniu kwot, które winny być zasądzone na cel społeczny, koniecznym jest czuwanie nad tym, by nie doprowadzić do tzw. efektu schładzającego. Nawet niewielka kwota zasądzonego zadośćuczynienia (świadczenia pieniężnego) może mieć tzw. efekt schładzający (chilling effect), to jest skutkować zniechęceniem prasy do podejmowania ważnych i kontrowersyjnych tematów publicznych” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z 6 czerwca 2022 roku, I ACa 517/21).

Z kolei na wysokość zadośćuczynienia w przypadku naruszenia dobra osobistego w postaci kultu po bliskiej osobie zmarłej wpływa rozmiar krzywdy, przy której określaniu sąd bierze pod uwagę m.in.:

• całość okoliczności sprawy;
• rodzaj naruszonego dobra;
• stopień winy sprawcy;
• czas trwania cierpień;
• ujemne skutki zdrowotne dla pokrzywdzonego;
• czas, jaki minął między wytoczeniem powództwa/wyrokowania a momentem naruszenia dóbr.

Jednocześnie orzecznictwo wskazuje, że: „[…] w przypadku kultu pamięci po zmarłej osobie bliskiej, z reguły adekwatnym zadośćuczynieniem powstałej krzywdzie będzie taki sposób, który przywróci (zniweluje, naprawi) emocjonalne relacje pokrzywdzonego z osobą zmarłą. Co do zasady będą to czynności umożliwiające pochowanie zwłok, ich przeniesienie lub ekshumację, wybudowanie nagrobka i ustalenie na nim napisu, odwiedzanie i pielęgnację grobu, odbywanie ceremonii religijnych poświęconych osobie zmarłej, a w przypadku ich zakłócenia przywrócenie możliwości ich wykonywania” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku – V Wydział Cywilny z 29 listopada 2016 roku, V ACa 149/16).