Ochrona dzieci przed przemocą - nowości w przepisach prawa
Zarówno w tym roku, jak i w poprzednich co jakiś czas w doniesieniach medialnych pojawiały się informacje o drastycznych przypadkach krzywdzenia dzieci. Wprawdzie ochrona dzieci przed przemocą jest przewidywana przez ustawodawstwo polskie, jednak regulacje te nie zdały egzaminu. Skutkiem tego było wprowadzenie Ustawy z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw.
Reprezentacja dziecka przez rodziców
Dotychczas przepisy prawa rodzinnego określały jedynie zasady reprezentacji dziecka przez rodziców, wskazując, że rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską i każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka.
Regulacje te obowiązywały również w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym.
Kim jest reprezentant dziecka?
Po uchwaleniu wspomnianej ustawy zmieniającej przepisy kro wprowadzono instytucję reprezentanta dziecka ustanawianego przez sąd opiekuńczy dla dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, którego żaden z rodziców nie może reprezentować.
Wyjątkowo w innych sprawach niż karne, w mniej skomplikowanych przypadkach w szczególności, gdy sąd opiekuńczy określi szczegółowo treść czynności, reprezentantem dziecka może zostać ustanowiona również inna osoba mająca wyższe wykształcenie prawnicze i wykazująca znajomość potrzeb dziecka.
Nawet gdy szczególne okoliczności za tym przemawiają, reprezentantem dziecka może zostać ustanowiona osoba niemająca wyższego wykształcenia prawniczego.
Prawa i obowiązki reprezentanta dziecka
Ustanowiony przez sąd reprezentant dziecka ma prawo do dokonywania wszelkich czynności łączących się ze sprawą, również w zakresie zaskarżenia i wykonania orzeczenia.
Reprezentant dziecka działający w jego imieniu w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym ma udzielać na piśmie lub przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej temu z rodziców dziecka, które nie uczestniczy w postępowaniu, na jego wniosek, informacji niezbędnych do prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej dotyczących przebiegu tego postępowania i podjętych w jego toku czynnościach, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie dobro dziecka, jak też uzyskuje od tego rodzica, informacje o dziecku, jego stanie zdrowia, sytuacji rodzinnej i środowisku, w zakresie niezbędnym do prawidłowej reprezentacji dziecka.
Reprezentant dziecka ma możliwość zwrócić się o informacje o dziecku, jego stanie zdrowia, sytuacji rodzinnej i środowisku do organów, instytucji, stowarzyszeń, organizacji społecznych lub innych podmiotów, do których należy dziecko, które świadczą dziecku pomoc lub mają o nim informacje, a podmioty te są obowiązane do udzielenia tych informacji na wniosek reprezentanta.
Reprezentanta dziecka obowiązuje tajemnica w zakresie okoliczności sprawy, o których powziął wiadomość ze względu na wykonywane czynności, z wyjątkiem wiarygodnych informacji o przestępstwach popełnionych na szkodę dziecka oraz zagrożeniu jego dobra. W przypadku adwokatów lub radców prawnych tajemnica ta jest tajemnicą zawodową.
Nadzór nad reprezentantem dziecka i jego wynagrodzenie
Sąd opiekuńczy nadzoruje działalność reprezentanta dziecka, zaznajamiając się na bieżąco z podejmowanymi czynnościami. Dodatkowo nie rzadziej niż co 4 miesiące reprezentant składa sądowi opiekuńczemu w wyznaczonych terminach informacje dotyczące podejmowanej w sprawie aktywności, w szczególności o wszelkich dokonywanych czynnościach łączących się ze sprawą oraz obowiązkach informacyjnych.
Sąd lub organ państwowy, przed którym dziecko jest reprezentowane, ma obowiązek orzec o wynagrodzeniu reprezentanta dziecka i zwrocie poniesionych przez niego wydatków. W przypadku adwokatów i radców prawnych w tym zakresie stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące ponoszenia nieopłaconej pomocy prawnej z urzędu, a w przypadku pozostałych reprezentantów przepisy określające wysokość wynagrodzenia i zwrot wydatków kuratora ustanowionego dla strony w sprawie cywilnej.
Zmiany dotyczące wysłuchania małoletniego
Zmiany wprowadzone zostały także do procedury cywilnej. Dotychczas sąd w sprawach dotyczących małoletniego dziecka dokonywał jego wysłuchania, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwalały i stosownie do okoliczności uwzględniał zdanie i rozsądne życzenia dziecka.
Przykład 1.
Czy małoletnia Anna może nie chcieć być wysłuchaną przez sąd w sprawie prowadzonej z urzędu z udziałem jej rodziców o wydanie zarządzeń opiekuńczych wobec stwierdzenia nieprawidłowości po stronie rodziców i czy taka odmowa jest dla sądu wiążąca?
Po wejściu w życie powoływanych regulacji dotyczących wysłuchania, tj. od 15 lutego 2024 roku, taka odmowa będzie możliwa. Wcześniej nie jest to możliwe.
Sposób przeprowadzania wysłuchania dziecka
Dodatkowo wprowadzono szczegółowe regulacje co do sposobu wysłuchania i miejsca, w którym ono powinno zostać przeprowadzone.
Po zmianach określono, że wysłuchanie dziecka może nastąpić tylko raz w toku postępowania. Odstępstwo od tej reguły jest dopuszczalne wyłącznie, gdy dobro dziecka wymaga ponownego przeprowadzenia tej czynności lub dziecko zgłasza potrzebę ponownego wysłuchania.
Czynność ponownego wysłuchanie dziecka powinien przeprowadzić ten sam sąd, który dokonywał tego za pierwszym razem, chyba że jest to niemożliwe lub stoi temu na przeszkodzie dobro dziecka.
Odstąpienie od wysłuchania dziecka przez sąd może mieć miejsce najpóźniej przed zakończeniem postępowania. W sytuacji, gdy odstąpiono od wysłuchania dziecka, sąd ma obowiązek wskazać w protokole posiedzenia lub rozprawy, z jakich przyczyn czynność ta nie została przeprowadzona.
Gdzie przeprowadzane jest wysłuchanie dziecka i kto w nim uczestniczy?
Zmiany regulują też to, gdzie należy przeprowadzać wysłuchanie dziecka. Może to mieć miejsce na posiedzeniu niejawnym, które odbywa się w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach w siedzibie sądu lub, jeżeli dobro dziecka tego wymaga, poza jego siedzibą.
Wysłuchania dziecka dokumentowane ma być notatką urzędową, a sam jego przebieg nie może być utrwalany za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk.
Obowiązek szkolenia sędziów rodzinnych
Dodatkowo zdecydowano się wprowadzić obowiązek szkolenia i doskonalenia sędziów orzekających w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz dotyczących demoralizacji i czynów karalnych nieletnich. Tacy sędziowie mają obowiązek uczestniczyć co 4 lata w szkoleniu i doskonaleniu zawodowym, w wymiarze co najmniej 10 godzin, organizowanym przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury lub jednostkę podległą Ministrowi Sprawiedliwości albo przez niego nadzorowaną, w celu uzupełnienia specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych z zakresu prowadzenia czynności z osobami, które nie ukończyły 18 lat, rozpoznawania symptomów krzywdzenia dziecka i zabezpieczenia interesu dziecka w sytuacji sporu między rodzicami albo opiekunami.
Zmiany w postępowaniu karnym
Równocześnie w przepisach postępowania karnego rozszerzono katalog osób, co do których zawiadamia się o wszczęciu i ukończeniu postępowania toczącego się z urzędu, o rodziców albo opiekunów prawnych lub faktycznych w przypadku przestępstwa popełnionego na szkodę małoletniego, kiedy należy bezzwłocznie zawiadomić sąd rodzinny właściwy dla miejsca zamieszkania małoletniego.
Ponadto po nowelizacji przepisów procedury karnej sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni od dnia zaistnienia okoliczności, kiedy żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka z uwagi na wskazane w kro wyłączenie takiej możliwości, występuje do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wyznaczenie reprezentanta dziecka.
Ochrona dziecka poprzez umieszczenie go u innej osoby w związku z przemocą domową
Dodatkowo w dotychczas obowiązujących regulacjach zawartych w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy domowej przewidziano, że w razie zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą domową pracownik socjalny zapewnia dziecku ochronę przez umieszczenie go u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, tj. przede wszystkim wstępnego, zstępnego, rodzeństwa, powinowatego w tej samej linii lub stopniu dającej gwarancję zapewnienia dziecku bezpieczeństwa i należytej opieki lub w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub instytucjonalnej pieczy zastępczej.
Decyzję w tym zakresie podejmuje pracownik socjalny wspólnie z funkcjonariuszem policji, a także z lekarzem, ratownikiem medycznym lub pielęgniarką w miarę możliwości w obecności i przy wsparciu psychologa.
Dodatkowo po nowelizacji przed podjęciem decyzji pracownik socjalny w uzgodnieniu z funkcjonariuszem policji, a także lekarzem, ratownikiem medycznym lub pielęgniarką dokonuje oceny ryzyka zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka w kwestionariuszu szacowania ryzyka zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka.
Dziecku należy także udzielić wsparcia psychologa w przypadku zapewnienia mu tego rodzaju ochrony.
Pracownik socjalny niezwłocznie powiadamia sąd opiekuńczy, w terminie nie później niż w ciągu 24 godzin od chwili zapewnienia dziecku ochrony, o zapewnieniu tej ochrony i umieszczeniu go u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub instytucjonalnej pieczy zastępczej.
Ochrona dzieci przed przemocą a przepisy
Regulacje dotyczące reprezentanta dziecka aktualnie już obowiązują. Pozostałe zmiany wskazane w niniejszym artykule wejdą w życie po 6 miesiącach od dnia ogłoszenia, czyli 15 lutego 2024 roku, ponieważ Ustawa z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy kro oraz niektórych innych ustaw została ogłoszona w Dzienniku Ustaw 14 sierpnia 2023 roku.
Podsumowanie - ochrona dzieci przed przemocą
Należy wskazać, że uchwalone rozwiązania zgodnie z założeniami mają za zadanie wyznaczyć nowe standardy uczestnictwa małoletnich w procedurach sądowych, wzmocnić ich ochronę, a także bronić przed krzywdzeniem. Pozostaje mieć nadzieje, że wzmocnienie ochrony dzieci pozwoli zapobiec kolejnym tragediom, w których doświadczają one przemocy ze strony dorosłych. Istotne wydaje się także to, aby zwiększać świadomość społeczeństwa w tym zakresie, w tym samych małoletnich, i reagować, kiedy dzieciom dzieje się krzywda w rodzinie.
