Prawo do wolnej niedzieli raz na 4 tygodnie
Przepisy prawa pracy zawierają postanowienia gwarantujące pracownikom zatrudnionym w niedziele prawo do wolnej niedzieli od pracy co najmniej raz na 4 tygodnie. Teoretycznie wskazana zasada nie budzi większych kontrowersji lub problemów praktycznych. Czy jednak rzeczywiście tak jest? Piszemy na ten temat w niniejszym artykule.
Praca w niedziele – informacje ogólne
Zasady świadczenia pracy w niedziele regulują przepisy Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, dalej jako „kp”. W myśl postanowień kp niedziele są dniami wolnymi od pracy, jednocześnie zapisy kodeksowe określają okoliczności, w których praca w niedzielę jest dopuszczalna. Zgodnie z art. 151(10) kp praca w niedziele jest dozwolona:
- w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- w ruchu ciągłym;
- przy pracy zmianowej;
- przy niezbędnych remontach;
- w transporcie i w komunikacji;
- w zakładowych strażach pożarnych i w zakładowych służbach ratowniczych;
- przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób;
- w rolnictwie i hodowli;
- przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności, w szczególności w:
- zakładach świadczących usługi dla ludności,
- gastronomii,
- zakładach hotelarskich,
- jednostkach gospodarki komunalnej,
- zakładach leczniczych podmiotów leczniczych i innych placówkach służby zdrowia przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych,
- jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz jednostkach organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej zapewniających całodobową opiekę,
- zakładach prowadzących działalność w zakresie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku;
- w stosunku do pracowników zatrudnionych w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta;
- przy wykonywaniu prac:
- polegających na świadczeniu usług z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektroniczną lub urządzeń telekomunikacyjnych w rozumieniu przepisów prawa telekomunikacyjnego, odbieranych poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zgodnie z przepisami obowiązującymi odbiorcę usługi, dni ustawowo wolne od pracy, czyli niedziele i święta (art. 151(9) § 1 kp), są u niego dniami pracy,
- zapewniających możliwość świadczenia usług, o których mowa w lit. a.
Uprawnienia pracownika świadczącego pracę w niedziele
W przepisach kp określono uprawnienia osób wykonujących pracę w niedziele – w warunkach dopuszczalności takiego zatrudnienia – w dłuższych okresach, nie zaś tylko incydentalnie.
Pracownik świadczący pracę w niedziele powinien korzystać co najmniej raz na 4 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy.
Powyższa zasada nie znajduje jednak zastosowania w odniesieniu do pracowników zatrudnionych w ramach tzw. weekendowego czasu pracy (art. 144 kp), co wynika stąd, że w tym systemie praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta.
Oznacza to więc, że pracownicy zatrudnieni we wspomnianym systemie mogą wykonywać pracę we wszystkie niedziele – bez konieczności zapewniania im co 4 niedzieli wolnej od pracy.
Liczenie terminów przy udzielaniu wolnej niedzieli raz na 4 tygodnie
W kontekście omawianego uprawnienia pracownika pojawiły się pytania dotyczące sposobu liczenia 4-tygodniowego okresu, w którego ramach pracodawca powinien udzielić wolnej niedzieli. W tym miejscu warto podkreślić, że przepisy kp istotnie nie określają trybu liczenia terminów, w ogóle nie odnoszą się do tych kwestii.
Wobec braku stosownych regulacji ustawowych swą opinię w tej sprawie przedstawił Główny Inspektorat Pracy (GIP). Interpretację tego organu należy uznać za poszerzającą możliwości pracodawcy w zakresie realizacji obowiązku wynikającego z art. 151(12) kp, przez co pozostającą w opozycji w stosunku do wcześniej prezentowanego poglądu, zgodnie z którym pracownik nie może pracować więcej niż 3 kolejne niedziele. O co chodzi w tym przypadku? Otóż specjaliści z GIP uznali, że obowiązek wynikający z art. 151(12) kp będzie wykonany, jeżeli pracodawca wyznaczy przedziały czasu obejmujące 4 tygodnie i w ramach każdego z tych wydzielonych okresów udzieli 1 niedzieli wolnej od pracy.
Stanowisko GIP z dnia 4 sierpnia 2009 roku (fragment)
„Zgodnie z art. 151(12) kp pracujący w niedziele (poza wyjątkiem określonym w art. 144 kp) powinien korzystać co najmniej raz na cztery tygodnie z niedzieli wolnej od pracy. Wynika z tego, że zatrudniający pracownika w niedzielę w sytuacjach przewidzianych w art. 151(10) kp musi udzielić mu co najmniej jednej wolnej niedzieli w ciągu każdych czterech następujących po sobie tygodni”.
Jednocześnie w omawianym Stanowisku GIP przyznano, że art. 151(12) kp nie obejmuje dyspozycji dot. sposobu obliczania wspomnianych 4 tygodni.
„Można więc przyjąć, że rytm, w jakim podwładnemu będzie udzielana wolna niedziela, jest niezależny od okresów rozliczeniowych i w zasadzie powinien być odnoszony do układu tygodni w roku kalendarzowym. Natomiast z uwagi na to, że ten przepis nie określa początku czterotygodniowego okresu, w jakim ma przypadać wolna niedziela, pracodawca wywiąże się z tego wymogu, jeśli w każdym dowolnie wybranym czterotygodniowym okresie będzie przypadać co najmniej jedna niedziela wolna od pracy”.
W Stanowisku GIP przypomniano, że niedziela wolna od pracy powinna być wyznaczona z góry przez pracodawcę przy ustalaniu rozkładu czasu pracy. Brak realizacji tego obowiązku może zostać zakwalifikowany jako naruszenie praw pracowniczych, co z kolei rodzi po stronie pracodawcy lub osoby działającej w jego imieniu odpowiedzialność wykroczeniową na podstawie art. 281 § 1 pkt 5 kp (naruszenie przepisów o czasie pracy). Oznacza to możliwość nałożenia na osobę, która popełniła wykroczenie kary grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł.
Prawo do wolnej niedzieli raz na 4 tygodnie – podsumowanie
Okazuje się, że pozornie oczywisty i jednoznaczny przepis, jakim jest art. 151(12) kp, przewidujący, że pracownik pracujący w niedziele powinien korzystać co najmniej raz na 4 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy, może doczekać się odmiennych interpretacji. Początkowo uznawano, że w rozumieniu komentowanego zapisu osoba zatrudniona nie może pracować dłużej niż przez 3 kolejne niedziele z rzędu. W nowszym podejściu przyjmuje się, że wymogi kodeksowe są spełnione, jeżeli pracownikowi zagwarantowano prawo do wolnej niedzieli minimum raz na 4 tygodnie. Zgodność takiego działania z prawem pracy została także potwierdzona w Stanowisku GIP z dnia 4 sierpnia 2009 roku.
