Reprezentacja dziecka przez rodziców
Skuteczność czynności prawnych podejmowanych przez dzieci zależy od prawidłowej reprezentacji małoletniego. Co do zasady bowiem dziecko nie ma zdolności do skutecznego podejmowania takich czynności lub ma ją w ograniczonym zakresie. Co jednak, jeśli dana czynności ma zostać zrealizowana przez dziecko, a drugą stroną jest jego matka lub ojciec? Jak w takich sytuacjach wygląda reprezentacja dziecka?
Reprezentacja dziecka
Do 13. roku życia dziecko nie ma żadnej zdolności do czynności prawnych, co oznacza, że samodzielnie nie może zaciągać żadnych zobowiązań ani nabywać praw. Robią to w jego imieniu przedstawiciele ustawowi, którymi są rodzice lub wyznaczeni prawni opiekunowie. Po przekroczeniu tego wieku małoletni zyskuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych i może sam dokonywać czynności w drobnych i bieżących sprawach życia codziennego (np. samodzielny zakup biletu do kina, kupno czasopisma lub książki w sklepie). Przy czynnościach bardziej złożonych i wartościowych wciąż wymagana jest reprezentacja ze strony przedstawiciela ustawowego.
Aby rodzic dziecka mógł reprezentować je na zewnątrz, musi posiadać pełną władzę rodzicielską. Jeśli takowej nie posiada lub została mu ona sądownie ograniczona, reprezentacja nie będzie skuteczna, co oznacza, że dana czynność nie wywoła zamierzonych skutków prawnych. W przypadku rodziców, którzy posiadają pełną władzę rodzicielską, każde z nich może reprezentować swoje dziecko przy dokonywanych czynnościach.
Zgodnie z art. 98 § 1 kro rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Oznacza to, że czynność dokonana przez rodziców w imieniu dziecka pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla dziecka (art. 95 § 2 kc). Z unormowania tego wynika, że w zakres tych skutków wchodzi nie tylko zmiana stanu prawnego, jaką strony chciały na podstawie czynności prawnej osiągnąć, ale także wszelkie następstwa pozostające z tą czynnością prawną w ścisłym związku, jak i skutki dobrej lub złej wiary przedstawiciela, wady jego oświadczenia woli, podstępność jego działania itp. Odmienna wykładnia prowadziłaby do trudnej do przyjęcia konsekwencji. Oznaczałaby bowiem, że w wypadku braku świadomości o rzeczywistym stanie rzeczy po stronie reprezentowanego (co jest regułą) przedstawiciel mógłby bez żadnych ujemnych następstw dla siebie i reprezentowanego działać niezgodnie z zasadami współżycia społecznego w sposób krzywdzący drugą stronę.
Ograniczona reprezentacja dziecka
Niektóre czynności prawne podejmowane przez dziecko mogą być skierowane do drugiego rodzica. Taka sytuacja pojawia się najczęściej w przypadku świadczeń alimentacyjnych na rzecz małoletniego. Aby uniknąć konfliktu interesów pomiędzy dzieckiem a obojgiem rodziców występujących w ramach danej czynności, ustawodawca wprowadza wyraźny zakaz reprezentacji małoletniego przez przedstawiciela ustawowego, jeśli czynność ta ma być dokonana z drugim rodzicem lub prawnym opiekunem.
Zgodnie z treścią art. 98 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka:
- przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską;
- przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania.
Przykład 1.
Jan i Ewa posiadają dwójkę małoletnich dzieci – 16-letniego Kamila i 14-letnią Karolinę. Rodzeństwo posiada odziedziczony po dziadku majątek i podjęło decyzję, że chcą przekazać część środków na rzecz domu dziecka i pobliskiego przedszkola. Aby uprościć całą sprawę, Karolina postanowiła przekazać w formie darowizny cały swój udział w masie spadkowej na rzecz brata, który następnie podpisze odpowiednie umowy z wybranymi placówkami i przekaże im pieniądze. W tym przypadku ani Kamil, ani Karolina nie mogą być reprezentowani przez żadnego ze swoich rodziców, ponieważ umowa darowizny będzie dokonywana pomiędzy dziećmi pozostającymi pod władzą rodzicielską tych samych rodziców. Ani Jan, ani Ewa nie mogą więc zawrzeć stosownej umowy – czy to w imieniu Kamila, czy też Karoliny (niedopuszczalne jest także podzielenie rodziców w zakresie reprezentacji pomiędzy dziećmi, np. Jan reprezentuje syna, a Ewa córkę).
Przykład 2.
Toczy się sprawa spadkowa, w której małoletnia Wiktoria została powołana do całości spadku po swoim ojcu Michale. Dziewczynka ma matkę Elżbietę, która podważa testament pozostawiony przez swojego męża i domaga się przyznania jej udziału w pozostawionej masie spadkowej. W tym przypadku kobieta nie może reprezentować Wiktorii przed sądem jako jej przedstawicielka ustawowa, ponieważ zachodzi między nimi konflikt interesów w zakresie praw do spadku po Michale.
Wprowadzenie ograniczeń w zakresie reprezentacji dziecka pomiędzy rodzicami a dzieckiem ma na celu ochronę szeroko rozumianego dobra małoletniego oraz jego interesów majątkowych. Nie dotyczy to jednak czynności, które nie posiadają majątkowego charakteru – w tej sytuacji reprezentacja dziecka przez jednego z rodziców jest całkowicie dopuszczalna.
Przykład 3.
Igor jest ojcem 10-letniego Dawida. W celu zabezpieczenia finansowego dziecka na przyszłość chciałby przekazać mu 80 000 zł na założone wcześniej dla dziecka konto bankowe – ze względu na uniknięcie opodatkowania od takiej czynności mężczyzna wybrał umowę darowizny. W tym przypadku Dawid może być reprezentowany przez swoją matkę, ponieważ mamy do czynienia z czynnością polegającą na dokonaniu bezpłatnego przysporzenia na rzecz dziecka (nie zachodzi tutaj konflikt interesów).
Kto może reprezentować dziecko jeśli rodzice nie mają do tego prawa?
Jeśli dojdzie do sytuacji, w której żadne z rodziców nie może reprezentować swojego dziecka przy czynności prawnej lub procesowej, jedyną możliwą opcją jest ustanowienie kuratora sądowego. Taka osoba zyskuje wówczas prawo do działania w imieniu i na rzecz określonego małoletniego, przy czym dotyczy to tylko wskazanej czynności, a nie ogółu spraw, które mogą się pojawić względem dziecka.
Kurator dla dziecka może być ustanowiony na dwa różne sposoby:
- na wniosek rodziców lub przedstawicieli ustawowych małoletniego;
- z urzędu przez sąd w toczącej się już sprawie, gdy uzna on, że w danej sytuacji reprezentacja rodziców zostaje wyłączona z mocy samego prawa.
Wniosek o ustanowienie kuratora podlega stałej opłacie w wysokości 100 zł i powinien być kierowany do sądu rejonowego, wydziału rodzinnego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Takie sprawy nie wymagają z reguły przeprowadzania rozpraw i są załatwiane bardzo szybko, nawet w okresie od 1 do 3 miesięcy.
Konsekwencje wadliwej reprezentacji dziecka
Jeśli małoletni będzie reprezentowany przy czynności prawnej przez rodzica lub opiekuna prawnego, który był do tego nieuprawniony, to dana czynność jest z mocy prawa bezwzględnie nieważna. Nie istnieje wówczas żaden skuteczny środek prawny, który uchylałby ową nieważność – nawet jeśli przyjmiemy możliwość potwierdzenia danej czynności przez dziecko, które wkrótce po jej dokonaniu osiągnie pełnoletniość i zdobędzie pełną zdolność do czynności prawnych.
W przypadku spraw sądowych, w których dziecko było reprezentowane przez nieuprawnionego do tego rodzica, całe postępowanie jest nieważne, przy czym jeśli nie zostało ono jeszcze zakończone, istnieje możliwość naprawy tego błędu poprzez wyznaczenie prawidłowego reprezentanta (najczęściej kuratora sądowego).
Umowa sprzedaży nieruchomości przez ojca na rzecz małoletniego syna, działającego przez matkę wyłączoną z uprawnienia reprezentowania na mocy art. 98 § 2 pkt 2 kro, jest nieważna (art. 58 § 1 kc) i nie może być potwierdzona przez syna po uzyskaniu przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 2 kc).
Reprezentacja dziecka przez rodziców - podsumowanie
Dziecko może być reprezentowane przy czynnościach prawnych z innymi osobami przez swoich przedstawicieli ustawowych – rodziców lub prawnych opiekunów. Jeśli jednak czynność ma odbyć się pomiędzy dziećmi tych samych rodziców lub pomiędzy dzieckiem a jednym z rodziców, to reprezentacja przedstawiciela ustawowego jest zakazana. W takim przypadku należy powołać kuratora sądowego. Jeśli czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania, to wówczas rodzic ma prawo do reprezentacji małoletniego.