Nieważność darowizny z uwagi na jej sprzeczność z dobrem dziecka

Darowizna to jedna z najbardziej popularnych umów, choć w znacznej liczbie przypadków zawierana jest w sposób niesformalizowany. Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Ponadto przepisy Kodeksu cywilnego przyznają darczyńcy prawo do nałożenia na obdarowanego obowiązku określonego działania lub zaniechania. W artykule omawiamy nieważność darowizny sprzecznej z dobrem dziecka.

Nieważność darowizny - przesłanki

Może się okazać, że darowizna uznana zostanie za nieważną. W prawie cywilnym można wyróżnić różne sytuacje, kiedy zajdzie nieważność dokonanej darowizny.

Przy czym należy pamiętać, że gdyby okazało się, że nieważnością dotknięta jest tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

Wady oświadczenia woli a nieważność darowizny

Innym przypadkiem nieważności umowy darowizny będzie wystąpienie wad oświadczenia woli.

Wada oświadczenia woli definiowana jest jako rozbieżność między treścią złożonego oświadczenia a rzeczywistym zamiarem składającego oświadczenie wpływającym na ważność czynności prawnej.

W przypadku wad oświadczenia woli wyróżnia się sytuację, kiedy nastąpi bezwzględna nieważność oświadczenia złożonego przez stronę umowy darowizny, jak i sytuację, kiedy dojdzie do względnej nieważności oświadczenia.
Nieważność bezwzględna oznacza, że oświadczenie jest nieważne od początku, zaś sama nieważność zachodzi z mocy prawa. Składający oświadczenie nie ma obowiązku podejmowania jakichkolwiek czynności w celu uchylenia się od skutków takiego oświadczenia.

Nieważność względna wymaga złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków złożonego oświadczenia woli kierowanego do określonego adresata. Przed złożeniem oświadczenia o uchyleniu się od skutków złożonego wcześniej oświadczenia woli wywołuje ono skutki prawne.

Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli wystąpi w szczególności w wypadku stwierdzenia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Pozorność polega na złożeniu oświadczenia woli drugiej stronie bez zamiaru dokonania czynności prawnej lub z zamiarem dokonania czynności innej niż określona w oświadczeniu.

Groźba jako wada oświadczenia woli polega na tym, że osoba składa oświadczenie woli, będąc zastraszoną wywołaniem negatywnych konsekwencji dla niej samej lub osoby trzeciej, w przypadku gdy nie złoży danego oświadczenia.

Błąd jako wada oświadczenia woli sprowadza się do tego, że składający oświadczenie woli podejmuje decyzję w oparciu o mylne wyobrażenie dotyczące treści dokonywanej czynności.

Podstęp jako wada oświadczenia woli, jak wskazuje się w orzecznictwie, zakłada celowe, umyślne działanie sprawcy skierowane na wywołanie takiego niezgodnego z prawdą obrazu rzeczywistości u osoby, na wolę której oddziałuje, by zdolny on był do nakłonienia jej do złożenia oświadczenia woli określonej treści.

Nieważność darowizny na skutek niezachowania formy czynności prawnej

Ponadto nieważność może zachodzić w przypadku niedochowania określonej formy dla danej czynności prawnej.

Przykładowo w sytuacji darowizny nieruchomości zarówno oświadczenie darczyńcy, jak i obdarowanego muszą być złożone w formie aktu notarialnego – w przeciwnym wypadku umowa darowizny będzie bezwzględnie nieważna i nie będzie podlegać konwalidacji poprzez spełnienie świadczenia.

Powództwo o ustalenie nieważności darowizny

W razie zaistnienia przesłanek wskazujących na nieważność umowy darowizny koniecznym jest wytoczenie powództwa o ustalenie, iż umowa ta jest nieważna.

Podstawą prawną powództwa o ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa stanowi art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, w myśl którego każdy, kto ma interes prawny, może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa.

Przesłankę istnienia interesu prawnego powód może wykazywać w toku postępowania, a sąd ma obowiązek badać ją w każdym stanie sprawy.

Nieważność darowizny sprzecznej z dobrem dziecka

Jak podnosi się w judykaturze, nieważność czynności prawnej z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego musi wynikać z okoliczności o szczególnym charakterze.

W wyroku Sądu Najwyższego z 29 września 2020 roku, sygn. I NSNc 42/20, wskazano: „Klauzula generalna dobra rodziny i dobra dziecka należy do zasad współżycia społecznego, których naruszenie przez czynność prawną może doprowadzić do jej bezwzględnej nieważności (art. 58 § 2 kc). Według art. 140 kc zasady współżycia społecznego stanowią wewnętrzny wyznacznik dla treści prawa własności, wyznaczają jego granice [...]. Wobec tego, że rozporządzanie rzeczą polegające na zawarciu umowy darowizny należy do treści prawa własności, wskazane ograniczenie dotyczy również tej czynności prawnej. Co za tym idzie, umowa darowizny prowadząca do naruszenia dobra rodziny i dobra dziecka może zostać uznana za bezwzględnie nieważną (art. 58 § 2 kc). Konstytucja RP przewiduje ograniczenie prawa własności w wyjątkowych przypadkach i do takich ograniczeń należy ochrona dóbr szczególnie cenionych przez ustawodawcę. Wywiedziona z przepisów gradacja wartości, tj. przyjęcie przez ustawodawcę ochrony zasad współżycia społecznego za istotniejszą od ochrony prawa własności, stanowi podstawę do ograniczenia prawa własności, w tym ograniczenia rozporządzania rzeczą przez umowę darowizny i uznania tej umowy za nieważną w przypadku, gdy skutkuje ona naruszeniem dobra rodziny i dobra dziecka”.

Powyższe rozstrzygnięcie wydano w oparciu o następujący stan faktyczny. W toku sprawy alimentacyjnej, jak i trwającego postępowania karnego o przestępstwo znęcania się nad rodziną darczyńca na mocy umowy darowizny przeniósł własność nieruchomości nabytej do majątku osobistego, w której wtedy mieszkał z żoną i trójką dzieci, na swego brata. Z uwagi na to, że nieruchomość stanowiła majątek osobisty darczyńcy, dokonanie darowizny na rzecz obdarowanego brata nie wymagało zgody żony darczyńcy, pomimo że ona i członkowie jej rodziny czynili na tę nieruchomość nakłady.

W uzasadnieniu swojego stanowiska Sąd Najwyższy wskazał, że zasady współżycia społecznego noszą charakter klauzuli generalnej, której istotą i funkcją jest uelastycznienie systemu prawa w celu zapobiegania rażąco niesprawiedliwym skutkom zastosowania określonej normy prawa w określonym stanie faktycznym. Zasady współżycia społecznego umożliwiają dostosowanie ogólnych norm prawa do konkretnego stanu faktycznego przy uwzględnieniu systemu ocen lub zasad postępowania o charakterze pozaprawnym. A ponadto wyrażono pogląd, że „Konstytucja RP przewiduje ograniczenie prawa własności w wyjątkowych przypadkach i do takich ograniczeń należy ochrona dóbr szczególnie cenionych przez ustawodawcę. Wywiedziona z przepisów gradacja wartości, tj. przyjęcie przez ustawodawcę ochrony zasad współżycia społecznego za istotniejszą od ochrony prawa własności, stanowi podstawę do ograniczenia prawa własności, w tym ograniczenia rozporządzania rzeczą przez umowę darowizny i uznania tej umowy za nieważną w przypadku, gdy skutkuje ona naruszeniem dobra rodziny i dobra dziecka. W kontekście niniejszej sprawy dobro dziecka oraz dobro rodziny powinny być brane pod uwagę przy ocenie, czy umowa darowizny stoi w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego”.

Odnosząc się do stanu faktycznego sprawy, Sąd Najwyższy uznał, że zostało przez skarżącego – Prokuratora Generalnego – wykazane, iż umowa darowizny będąca przedmiotem rozpoznania godzi w dobro rodziny i dobro małoletnich dzieci, albowiem narusza obowiązek współdziałania małżonków dla dobra rodziny, godzi w obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny, ma na celu pozbawienie żony oraz dzieci darczyńcy miejsca zamieszkania, a tym samym materialnej podstawy funkcjonowania rodziny, uniemożliwia zaspokajanie roszczeń alimentacyjnych dzieci, jak również stanowi element psychicznego znęcania się darczyńcy nad członkami swojej rodziny.

Dochodzenie nieważności darowizny sprzecznej z zasadami współżycia społecznego przed sądem

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 23 kwietnia 2004 roku, sygn. I CK 550/03, ocena umowy darowizny pod kątem jej nieważności z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego w tym aspekcie musi być oparta na wszechstronnym wyjaśnieniu i rozważeniu okoliczności, które towarzyszyły jej zawarciu.

Ponadto podnosi się w judykaturze pogląd, zgodnie z którym nieważność czynności prawnej z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego musi wynikać z okoliczności o szczególnym charakterze.

Pamiętać należy, że skutków nieważności umowy darowizny nie można natomiast wywodzić ze zdarzeń, które miały miejsce po zawarciu przedmiotowej umowy.

Zawarcie umowy darowizny skutkujące pokrzywdzeniem dziecka stanowi podstawę do uznania jej za nieważną z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego.

Nieważność darowizny stwierdzić może sąd w postępowaniu o ustalenie nieważności umowy darowizny, w którym ustali okoliczności faktyczne towarzyszące sprawie na podstawie dostępnych dowodów, a następnie wyda rozstrzygnięcie dotyczące ustalenia nieważności darowizny lub oddalenia powództwa. Stwierdzenie nieważności darowizny będzie oznaczać, że nie doszło do skutecznego nieodpłatnego przeniesienia danego przedmiotu majątkowego na obdarowanego. W sprawach dotyczących nieważności umowy darowizny warto zasięgnąć pomocy prawnika, albowiem wszczęcie postępowania wiąże się z kosztami, które w przypadku darowizny nieruchomości mogą być znaczne, a samodzielne prowadzenie sprawy może zakończyć się przegraniem procesu i obciążeniem kosztami postępowania zasądzonymi na rzecz przeciwnika, które mogą wynosić kilka, a nawet kilkanaście tysięcy złotych.