Dark patterns – czym są i jakie są konsekwencje prawne ich stosowania?

Dark patterns to techniki manipulacji wykorzystywane na stronach internetowych, w szczególności w sklepach internetowych – inaczej złośliwe interfejsy. Mają na celu wymuszanie na kliencie różnego rodzaju zachowania. Sprawdź, czym są dark patterns i jakie konsekwencje prawne wiążą się z ich stosowaniem!

Dark patterns – na czym polega zjawisko?

Dark patterns to takie celowe projektowanie interfejsu użytkownika, aby wywierać na niego wpływ i skłaniać go do podejmowania określonych, oczekiwanych przez projektującego decyzji.

Zgodnie z wytycznymi EROD 3/2022 przez dark patterns rozumie się interfejsy, które próbują wpłynąć na podjęcie przez użytkownika niezamierzonych, niechcianych i potencjalnie szkodliwych decyzji, często w kierunku decyzji sprzecznej z najlepszym interesem użytkowników.

Wśród technik manipulacji nazywanych drak patterns można wyróżnić w szczególności następujące działania:

• forced action – takie projektowanie interfejsu, aby użytkownik zmuszony był do podjęcia określonych czynności, by uzyskać dostęp do usługi lub funkcji;

• confirmshaming – wywieranie psychicznej presji na użytkowniku celem odwiedzenia użytkownika od planowanego działania;

• obstruction – wprowadzanie utrudnień dla użytkownika w celu zniechęcania go do wykonania czynności niepożądanych dla projektującego;

• confusion – ukształtowanie interfejsu w taki sposób, że użytkownik nie jest pewny, jakie działanie powinien podjąć, by osiągnąć założony cel;

• misdirection – ukrywanie określonych treści celem odwrócenia od nich uwagi użytkownika;

• nagging – przerywanie dokonywanych przez użytkownika czynności przez powiadomienia lub komunikaty.

Działania w kierunku zwalczania dark patterns podejmuje także Komisja Europejska, która w styczniu 2023 roku opublikowała raport z kontroli witryn sklepów detalicznych. Objęła ona 399 sklepów internetowych sprzedawców detalicznych różnych produktów. 

KE skupiła się na 3 konkretnych rodzajach praktyk manipulacyjnych, o których często wiadomo, że wymuszają na konsumentach dokonywanie zachowań, które mogą nie leżeć w ich najlepszym interesie, do których należą:

• fałszywe liczniki czasu; 

• interfejsy internetowe zaprojektowane w celu kierowania konsumentów do zakupów, subskrypcji lub innych wyborów; 

• ukryte informacje. 

Akt o usługach cyfrowych a dark patterns

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2065 z dnia 19 października 2022 roku w sprawie jednolitego rynku usług cyfrowych oraz zmiany dyrektywy 2000/31/WE (akt o usługach cyfrowych) przewiduje regulacje mające na celu zwalczanie dark patterns.

Zgodnie z motywami rozporządzenia zwodnicze interfejsy na interfejsach internetowych platform internetowych to praktyki, które w istotny sposób zniekształcają lub ograniczają, celowo lub w praktyce, zdolność odbiorców usługi do dokonywania niezależnych i świadomych wyborów lub podejmowania takich decyzji. 

Praktyki te mogą być wykorzystywane w celu nakłonienia odbiorców usługi do niepożądanego zachowania lub do podejmowania niepożądanych decyzji, które mają dla nich negatywne skutki. 

Powinno to obejmować między innymi projektowanie w sposób podstępny możliwości dokonywania wyborów w celu nakłonienia odbiorców usługi do działań, które przynoszą korzyści dostawcy platform internetowych, lecz które mogą nie leżeć w interesie odbiorców usługi, prezentowanie wyborów w sposób nieneutralny, na przykład poprzez wyraźniejsze eksponowanie pewnych opcji przy pomocy elementów wizualnych, dźwiękowych lub innych, kiedy odbiorca usługi jest proszony o podjęcie decyzji.

Zgodnie z motywami rozporządzenia powinno to również obejmować:

• wielokrotne zwracanie się do odbiorcy usługi o dokonanie wyboru, jeżeli takiego wyboru już dokonano;

• znacznie bardziej uciążliwą procedurę anulowania usługi niż jej wybór;

• utrudnianie dokonywania pewnych wyborów bądź też sprawianie, że ich dokonanie jest bardziej czasochłonne niż w przypadku innych;

• bezzasadne utrudnianie zaprzestania zakupów lub wypisania się z danej platformy internetowej umożliwiającej konsumentom zawieranie z przedsiębiorcami umów na odległość;

• dezorientowanie odbiorców usługi poprzez zachęcanie ich do podejmowania decyzji dotyczących transakcji lub poprzez domyślne ustawienia, które są bardzo trudne do zmiany, a zatem powodowanie nieracjonalnej stronniczości procesu podejmowania decyzji przez usługobiorcę w sposób, który zniekształca i ogranicza jego autonomię, podejmowanie decyzji i wybór.

Przepisów zapobiegających stosowaniu zwodniczych interfejsów nie należy, zgodnie z motywami rozporządzenia, rozumieć jako uniemożliwiających dostawcom bezpośrednią interakcję z odbiorcami usługi i oferowanie im nowych lub dodatkowych usług. Legalne praktyki, na przykład reklamowe, które są zgodne z prawem Unii, nie powinny same w sobie być uznawane za zwodnicze interfejsy. 

Komisja może wydać wytyczne dotyczące stosowania zakazu do konkretnych praktyk, w szczególności:

• większego eksponowania niektórych wyborów, gdy odbiorca usługi jest proszony o podjęcie decyzji;

• wielokrotnego żądania od odbiorcy usługi dokonania wyboru, gdy już go dokonał, w szczególności przez pokazywanie wyskakujących okienek, które zakłócają środowisko użytkownika;

• sprawiania, że procedura zrezygnowania z usługi jest trudniejsza niż procedura jej subskrypcji.

Dark patterns jako czyn nieuczciwej konkurencji

Czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. W oparciu na takiej ogólnej definicji mogą być kształtowane konkretne czyny nieuczciwej konkurencji – może nim być również w konkretnym przypadku stosowanie dark patterns.

W razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji przedsiębiorca, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać:

• zaniechania niedozwolonych działań;

• usunięcia skutków niedozwolonych działań;

• złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;

• naprawienia wyrządzonej szkody, na zasadach ogólnych;

• wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach ogólnych;

• zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego – jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony.

Dark patterns jako nieuczciwa praktyka rynkowa

Praktykę rynkową uznaje się za działanie wprowadzające w błąd, jeżeli w jakikolwiek sposób powoduje ono lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął.

Przykład 1.

Czy przekazywanie prawdziwych informacji, jak zwykle to bywa w ramach dark patterns, również mieści się w definicji działania wprowadzającego w błąd? 

Tak, zgodnie z przepisami wprowadzającym w błąd działaniem może być także rozpowszechnianie prawdziwych informacji w sposób mogący wprowadzać w błąd.

Przy ocenie, czy praktyka rynkowa wprowadza w błąd przez działanie, należy uwzględnić wszystkie jej elementy oraz okoliczności wprowadzenia produktu na rynek, w tym sposób jego prezentacji.

W razie dokonania nieuczciwej praktyki rynkowej konsument, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać:

• zaniechania tej praktyki;

• usunięcia skutków tej praktyki;

• złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;

• obniżenia ceny;

• naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, w szczególności żądania unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu;

• zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów.