Kiedy pracownikowi przysługuje prawo do powstrzymania się od pracy?

Odpowiednie postanowienia przepisów prawa pracy gwarantują pracownikowi prawo do powstrzymania się od pracy, przy czym jest to możliwe jedynie w ściśle określonych okolicznościach. W ogólnym zarysie pracownik jest uprawniony do odstąpienia od świadczenia pracy, jeżeli jej warunki nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), przez co powodują zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo występujące w miejscu pracy czynniki stwarzają groźbę dla zdrowia lub życia pracownika bądź innych pracowników, a także osób trzecich. Poniżej w artykule zawarto szczegółowe wyjaśnienia odnoszące się do tych kwestii.

Prawo do powstrzymania się od pracy – podstawy prawne

Zasady zgodnego z prawem postępowania polegającego na powstrzymaniu się pracownika od wykonywania pracy zostały określone w przepisach art. 210 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, zwanej dalej „kp”.

Co więcej, pracownik ma także prawo oddalić się z miejsca pracy, gdzie powstało zagrożenie, bowiem zgodnie z art. 210 § 2 kp, jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, o którym mowa w przywołanym artykule, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.

Powstrzymanie się od pracy w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego

Przepisy art. 210 § 1 i 2 kp określają prawo pracownika do powstrzymania się od pracy w sposób jednoznaczny, równocześnie pozostawiając na wysokim poziomie ogólności praktyczne aspekty realizacji tego uprawnienia, co stwarza możliwość różnorodnych interpretacji. W takiej sytuacji cennych informacji dostarcza orzecznictwo Sądu Najwyższego (SN).

W jednym z wyroków sędziowie składu orzekającego potwierdzili, jak ważne dla możliwości powstrzymania się pracownika od pracy jest zaistnienie okoliczności uzasadniających takie jego zachowanie.

W kolejnym wyroku SN wydanym 9 maja 2000 roku oświadczono, że powstrzymanie się pracownika od wykonywania pracy w warunkach nieodpowiadających przepisom BHP nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia pracy, jeżeli pracownik zawiadomił o tym niezwłocznie swojego przełożonego (I PKN 619/99).

Prawo do wynagrodzenia za czas powstrzymania się od pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia

Przepisy Kodeksu pracy gwarantują pracownikowi, który skorzystał z prawa przewidzianego w art. 210 § 1 i 2 kp, zachowanie uprawnienia do wynagrodzenia. Ponadto pracownik nie może ponosić negatywnych skutków swej decyzji (np. w postaci odsunięcia go od prac określonego rodzaju, nałożenia kary czy obniżenia premii).

Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy (art. 210 § 1 kp) lub oddalenia się z miejsca zagrożenia (art. 210 § 2 kp) pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia obliczanego jak wynagrodzenie urlopowe, z tym że składniki płacowe ustalane w wysokości przeciętnej przyjmuje się z miesiąca, w którym nastąpiło niewykonywanie pracy.

Prawo powstrzymania się od pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej

W tym miejscu należy wyjaśnić, że powyższe uprawnienie dotyczy pracowników zatrudnionych przy wykonywaniu prac określonych w załączniku do Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 roku w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej.

Decyzję co do niemożności świadczenia pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w określonym czasie podejmuje pracownik. Jeżeli samoocena pracownika jest negatywna, stanowi to wystarczający powód powstrzymania się od wykonywania pracy na podstawie art. 210 § 4 kp. W takim przypadku przepisy nie nakładają na pracownika obowiązku przedłożenia pracodawcy zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego określony stan psychofizyczny.

Za czas niewykonywania pracy wskutek powstrzymania się od jej świadczenia ze względu na stan psychofizyczny pracownika wynagrodzenie nie przysługuje.

Kto nie może skorzystać z przepisów o powstrzymaniu się od pracy oraz z prawa oddalenia się z miejsca zagrożenia?

W odniesieniu do pracowników wykonujących konkretne zawody lub pełniących określoną służbę prawo do powstrzymania się od pracy w warunkach zagrożenia lub prawo do oddalenia się z miejsca zagrożenia nie przysługuje.

Wyłączenie określone w art. 210 § 5 kp dotyczy więc pracowników, których obowiązki pracownicze polegają na podejmowaniu działania (interwencji) w przypadkach, gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia ludzkiego oraz gdy zaistniała realna groźba zniszczenia mienia. Przepis ten odnosi się przede wszystkim do pracowników służb ratownictwa medycznego, członków Państwowej Straży Pożarnej czy pracowników jednostek ratownictwa górniczego.

Do kwestii stosowania przepisu art. 210 § 5 kp odniesienia można także znaleźć w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Dla przykładu – z wyroku SN z 15 maja 2001 roku wynika, że personelowi lekarsko-pielęgniarskiemu w zakresie obowiązków pracowniczych nie przysługuje uprawnienie do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej (art. 210 § 5 kp w związku z art. 210 § 1 kp). Na szpitalu jako pracodawcy spoczywa zwiększone ryzyko odpowiedzialności wobec pracowników personelu medycznego, którzy korzystają z domniemania faktycznego (art. 231 Kodeksu postępowania cywilnego), że do zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby doszło w związku z pracą zawodową (II UKN 395/00, OSNP 2003/3/70).

Na zwiększone obowiązki zakładu opieki zdrowotnej w zakresie ochrony zdrowia pracowników sędziowie SN zwrócili uwagę w wyroku SN z 13 kwietnia 2001 roku (I PKN 854/99, OSNP 2001/21/636).

P rawo do powstrzymania się od pracy – podsumowanie

Pracownicy dysponują możliwością powstrzymania się od pracy w przypadku powstania zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika bądź oddalenia się z miejsca zagrożenia, muszą jednak niezwłocznie zawiadomić o tym fakcie przełożonego. Jeżeli postępowanie pracownika będzie uzasadnione rzeczywistym zagrożeniem, zachowuje on prawo do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy w związku z powstrzymaniem się od pracy lub oddaleniem z niebezpiecznego miejsca. Pracownik ma także prawo – po uprzednim zawiadomieniu przełożonego – powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, jeżeli jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych.