Kto może być zatrudniony na podstawie spółdzielczej umowy o pracę?

Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że przepisy prawa dopuszczają podjęcie zatrudnienia na podstawie spółdzielczej umowy o pracę. Spółdzielcza umowa o pracę to szczególny rodzaj umowy, który może zostać zawarty w określonych przypadkach. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżyć kwestie związane ze spółdzielczą umowę o pracę, a zwłaszcza to, kto może podjąć na jej podstawie zatrudnienie. 

Spółdzielnie – ogólna charakterystyka

Spółdzielnie stają się coraz mniej popularne, jednak nadal funkcjonują w obrocie prawnym. 

Spółdzielnia, której członkami w myśl statutu są wyłącznie osoby prawne, musi liczyć co najmniej 3 członków. 

Warunkiem przyjęcia członka do spółdzielni jest złożenie deklaracji.

Spółdzielcza umowa o pracę w Kodeksie pracy

Kodeks pracy lakonicznie odnosi się do spółdzielczej umowy o pracę. Zgodnie z art. 77 § 1 kp stosunek pracy między spółdzielnią pracy a jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą umowę o pracę.

Zawarcie spółdzielczej umowy o pracę

Osoba będąca członkiem spółdzielni ma prawo do zatrudnienia stosownie do swoich kwalifikacji zawodowych i osobistych oraz aktualnych możliwości gospodarczych spółdzielni.

Prawo spółdzielcze stanowi, że stosunek pracy pomiędzy spółdzielnią a jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą umowę o pracę, a spółdzielnia i członek mają obowiązek pozostawania ze sobą w stosunku pracy. 

Przykład 1. 

Czy pani Anna, która nie jest członkiem Spółdzielni Radość i Przyjaźń może zostać zatrudniona w tej spółdzielni na podstawie spółdzielczej umowy o pracę? Pani Anna, nie będąc członkiem spółdzielni, nie może być zatrudniona na podstawie spółdzielczej umowy o pracę. Jeśli jednak zostanie członkiem spółdzielni, będzie miała taką możliwość.

Naruszenie istotnych praw i obowiązków wynikających ze stosunku członkostwa stanowi odmowa nawiązania stosunku pracy lub pozostawania w takim stosunku.

Wynagrodzenie na podstawie spółdzielczej umowy o pracę

Tak jak w przypadku tradycyjnego stosunku pracy członek spółdzielni za pracę w niej otrzymuje wynagrodzenie obejmujące wynagrodzenie bieżące i udział w części nadwyżki bilansowej przeznaczonej do podziału między członków zgodnie z zasadami ustalonymi w statucie. 

Wypowiedzenie warunków pracy lub płacy w przypadku spółdzielczej umowy o pracę

W sytuacji wypowiadania warunków pracy lub płacy prawo spółdzielcze określa własne zasady, odrębne od regulacji odnoszących się do tych kwestii zawartych w kp. 

Warunki pracy lub płacy mogą zostać wypowiedziane członkowi spółdzielni, gdy jest to uzasadnione potrzebami gospodarczymi lub organizacyjnymi spółdzielni, a w szczególności wprowadzeniem nowych zasad wynagradzania, likwidacją działu pracy, w którym członek jest zatrudniony, likwidacją zajmowanego przez niego stanowiska pracy albo koniecznością zatrudnienia na danym stanowisku osoby o wyższych lub specjalnych kwalifikacjach lub w razie utraty przez członka zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy stwierdzonej orzeczeniem lekarskim albo niezawinionej przez niego utraty uprawnień koniecznych do jej wykonywania. 

Nowe warunki pracy i płacy proponowane członkowi przez spółdzielnię powinny być zgodne z kwalifikacjami pracownika, jak i możliwościami gospodarczymi spółdzielni. 

Rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę

Rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę może nastąpić przez:

• jej wygaśnięcie,
• wypowiedzenie umowy,
• rozwiązanie bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Ustanie członkostwa w spółdzielni oznacza wygaśnięcie spółdzielczej umowy o pracę. 

Spółdzielcza umowa o pracę wygasa również w sytuacji, gdy przepisy prawa pracy przewidują wygaśnięcie umowy o pracę z mocy prawa, czyli w następujących przypadkach:

• po upływie 3 miesięcy nieobecności pracownika w pracy z powodu tymczasowego aresztowania, 
• śmierci pracownika.

Wypowiedzenie spółdzielczej umowy o pracę

Wypowiedzenie spółdzielczej umowy o pracę z zachowaniem przewidzianego w kp okresu wypowiedzenia jest możliwe w razie:

• zmniejszenia na podstawie uchwały rady spółdzielni stanu zatrudnienia podyktowanego gospodarczą koniecznością,
• przyznania członkowi prawa do emerytury.

W przypadku naruszenia przez spółdzielnię regulacji dotyczących wypowiedzeniu spółdzielczej umowy o pracę lub wypowiedzeniu warunków pracy lub płacy członek spółdzielni zatrudniony na podstawie spółdzielczej umowy o pracę ma wobec spółdzielni roszczenie o orzeczenie bezskuteczności wypowiedzenia spółdzielczej umowy o pracę lub jej warunków. Gdyby jednak spółdzielcza umowa o pracę uległa już rozwiązaniu, członkowi w takim wypadku przysługuje roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach.

Gdyby doszło do przywrócenia członka spółdzielni do pracy, za czas pozostawania bez pracy, nie dłuższy jednak niż 6 miesięcy, przysługuje mu wynagrodzenie obliczone na podstawie przeciętnego wynagrodzenia bieżącego z ostatnich 3 miesięcy oraz odpowiedni udział w części nadwyżki bilansowej. Dotyczy to także członka spółdzielni, który po wypowiedzeniu mu warunków pracy lub płacy z naruszeniem przepisów Prawa spółdzielczego przystąpił do pracy na warunkach określonych w tym wypowiedzeniu.

Rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę bez wypowiedzenia

Rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę bez wypowiedzenia może nastąpić w czasie trwania członkostwa tylko z przyczyn uzasadniających według przepisów kp takie rozwiązanie umowy bez winy pracownika. 

Członkowi, który podjął pracę w wyniku przywrócenia do pracy, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, jednak nie dłuższy niż 6 miesięcy, wynagrodzenie obliczone na podstawie przeciętnego wynagrodzenia bieżącego z ostatnich 3 miesięcy oraz odpowiedni udział w części nadwyżki bilansowej, nie mniej jednak niż w wysokości 1-miesięcznego wynagrodzenia.

Współdziałanie z organizacjami związkowymi

Podobnie jak na gruncie kp wypowiedzenie albo rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę wymaga od spółdzielni współdziałania z organami związku zawodowego, jeżeli związek taki działa w spółdzielni.

Oświadczenie spółdzielni o wypowiedzeniu spółdzielczej umowy o pracę, jej rozwiązaniu bez wypowiedzenia, wypowiedzeniu warunków pracy lub płacy

Spółdzielnia, składając oświadczenie o wypowiedzeniu spółdzielczej umowy o pracę, o rozwiązaniu tej umowy bez wypowiedzenia albo o wypowiedzeniu warunków pracy lub płacy członkowi, musi uczynić to w formie pisemnej z podaniem przyczyny uzasadniającej to wypowiedzenie albo rozwiązanie. 

Skrócenie czasu pracy i obniżenie wynagrodzenia

W przypadku spółdzielczej umowy o pracę przepisy dopuszczają również równomierne skrócenie czasu pracy i obniżenie wynagrodzenia wszystkim członkom spółdzielni bez wypowiedzenia spółdzielczej umowy o pracę lub jej warunków w razie zaistnienia gospodarczej konieczności w celu zapewnienia pracy wszystkim członkom. 

Ponowne zawarcie spółdzielczej umowy o pracę po jej rozwiązaniu

Spółdzielnia i członek spółdzielni obowiązani są zawrzeć spółdzielczą umowę o pracę, jeśli doszło do ustania przyczyn, które uzasadniały wypowiedzenie albo rozwiązanie przez spółdzielnię spółdzielczej umowy o pracę bez wypowiedzenia w czasie trwania członkostwa. 

Członkowi, który podjął pracę, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy nie dłuższy jednak niż 6 miesięcy obliczone na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z ostatnich 3 miesięcy ustalone dla nowo podjętej pracy oraz odpowiedni udział w części nadwyżki bilansowej.

Wykluczenie członka

Członek spółdzielni może zostać z niej wykluczony w następujących wypadkach: z przyczyn uzasadniających według przepisów prawa pracy rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika lub w razie ciężkiego naruszenia obowiązków członkowskich, lub umyślnego działania na szkodę spółdzielni.

Wykluczenie może nastąpić w terminie 1 miesiąca od uzyskania przez spółdzielnię wiadomości o okolicznościach je uzasadniających. Wykluczenie członka zatrudnionego na podstawie spółdzielczej umowy o pracę pociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa pracy wiążą z rozwiązaniem przez zakład pracy umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Wykreślenie członka

Członek spółdzielni może zostać wykreślony z rejestru członków spółdzielni gdy: nie jest zatrudniony w spółdzielni przez okres dłuższy niż 1 rok z przyczyn niezawinionych przez spółdzielnię lub utracił w znacznym stopniu lub całkowicie zdolność do pracy, a spółdzielnia nie może zatrudnić go na stanowisku odpowiadającym jego ograniczonej zdolności do pracy albo jeżeli utracił pełną zdolność do czynności prawnych, a statut nie przewiduje członkostwa osób niemających takiej zdolności.

Wykreślenie w przypadku gdy członek utracił w znacznym stopniu lub całkowicie zdolność do pracy, a spółdzielnia nie może zatrudnić go na stanowisku odpowiadającym jego ograniczonej zdolności do pracy będzie skuteczne po upływie okresu przewidzianego w kp dla wypowiedzenia umowy o pracę.

Uchwałę o wykluczeniu członka ze spółdzielni albo o wykreśleniu go z rejestru członków spółdzielnia może podjąć po zasięgnięciu opinii właściwego organu związku zawodowego, jeśli taki działa w spółdzielni. 

Roszczenia członka na wypadek niezgodnego z prawem wykluczenia lub wykreślenia ze spółdzielni

Członek spółdzielni zatrudniony na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, którego spółdzielnia wykluczyła lub wykreśliła z rejestru członków z naruszeniem przepisów Prawa spółdzielczego, ma roszczenie o orzeczenie bezskuteczności wypowiedzenia spółdzielczej umowy o pracę lub jej warunków, a jeżeli spółdzielcza umowa o pracę uległa już rozwiązaniu roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach, jak też roszczenie o wynagrodzenie w przypadku przywrócenia do pracy za czas pozostawania bez pracy, nie dłuższy jednak niż 6 miesięcy, wyliczone na podstawie przeciętnego wynagrodzenia bieżącego z ostatnich 3 miesięcy. Ponadto w takim wypadku należy mu się odpowiedni udział w części nadwyżki bilansowej.

Członek spółdzielni, który rezygnuje z dochodzenia przywrócenia do pracy lub nawiązania członkostwa mimo bezzasadnego wykluczenia ze spółdzielni albo wykreślenia z rejestru ma prawo do odszkodowania odpowiadającego wynagrodzeniu za okres wypowiedzenia.

Tryb odwoławczy – spółdzielcza umowa o pracę

W sprawach dotyczących wypowiedzenia spółdzielczej umowy o pracę, warunków pracy i płacy, rozwiązania oraz odmowy jej nawiązania termin do wystąpienia przez członka spółdzielni z odwołaniem do sądu rejonowego wydziału pracy i ubezpieczeń społecznych wynosi 14 dni i liczy się od dnia doręczenia pisemnego zawiadomienia członka o oświadczeniu spółdzielni w tych sprawach wraz z uzasadnieniem. 

Jeśli członek spółdzielni wniesie odwołanie w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym, termin do wniesienia odwołania do sądu biegnie od dnia doręczenia członkowi spółdzielni zawiadomienia wraz z uzasadnieniem o uchwale organu odwoławczego lub od upływu terminu ustalonego w statucie do podjęcia uchwały przez ten organ.

Tryb odwoławczy – wykluczenie lub wykreślenie członka

Sądem właściwym dla spraw o istnienie członkostwa, o wykluczenie ze spółdzielni albo o wykreślenie z rejestru członków, a także sprawy o roszczenia z tytułu niezgodnego z prawem wykluczenia ze spółdzielni albo wykreślenia z rejestru członków są sądy okręgowe.

W przypadku dochodzenia przez członka przed sądem uchylenia uchwały rady spółdzielni o wykluczeniu lub wykreśleniu nie jest wymagane wyczerpanie postępowania wewnątrzspółdzielczego. Termin do wniesienia powództwa o uchylenie uchwały o wykluczeniu lub wykreśleniu członka wynosi 6 tygodni i liczy się od dnia doręczenia członkowi zawiadomienia o wykluczeniu albo wykreśleniu wraz z uzasadnieniem.

Podsumowanie

Podsumowując, spółdzielcza umowa o pracę jest specyficznym rodzajem umowy o pracę, o czym świadczą przedstawione wyżej rozwiązania, które są odmienne niż w przypadku tradycyjnej umowy o pracę. W przypadku członków spółdzielni regułą jest zatrudnianie członków na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, choć przepisy dopuszczają możliwość zatrudnienia wszystkich lub niektórych członków na podstawie umowy o pracę nakładczą, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdzielni, o ile statut tak stanowi.