Odpowiedzialność pracownika za mienie powierzone przez pracodawcę

Kodeks pracy przewiduje szczególne zasady odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy w mieniu powierzonym pracownikowi. Odszkodowanie w takim wypadku nie podlega limitacji do trzykrotności wynagrodzenia. Jakie są przesłanki odpowiedzialności za mienie powierzone? Co należy udowodnić przed sądem? Dowiesz się z poniższego artykułu!

Zakres odpowiedzialności za mienie powierzone

Pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się:

• pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności,
• narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,

odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu.

Pracownik odpowiada w pełnej wysokości również za szkodę w mieniu innym niż wyżej wymienione, powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się.

Przesłanki odpowiedzialności za mienie powierzone

Przesłankami odpowiedzialności za mienie powierzone są:

• prawidłowe powierzenie pracownikowi mienia z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się;
• szkoda w powierzonym mieniu;
• wina pracownika.

Jak wskazuje orzecznictwo, Kodeks pracy: „(…) wskazuje jednoznacznie, iż przyjętą zasadą odpowiedzialności jest tu zasada winy domniemanej. Oznacza to, że ciężar udowodnienia istnienia lub braku winy spoczywa nie na pracodawcy, lecz na pracowniku. Zatem do powstania obowiązku naprawienia szkody przez pracownika wystarczy, aby zostało mu powierzone mienie oraz aby w tym mieniu powstała szkoda. Nie trzeba przy tym wykazywać, że pracodawca zapewnił pracownikowi odpowiednie warunki do sprawowania pieczy nad mieniem. Dopiero jeśli pracownik chce się uwolnić od powyższej odpowiedzialności, powinien udowodnić, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 21 listopada 2012 roku (III APa 28/12).

Prawidłowe powierzenie mienia

Jak wskazuje Sąd Najwyższy: „(…) udział pracownika przy ustalaniu ilości przekazanego mu mienia nie może być zrealizowany post factum, już po stwierdzeniu szkody w mieniu, za które miałby ponosić odpowiedzialność pracownik, dla przyjęcia, że mienie zostało mu powierzone w sposób prawidłowy z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia. Prawidłowe przekazanie mienia może co prawda nastąpić w różny sposób, także przez czynności konkludentne, jednak pracownik musi mieć możliwość kontroli ilości, jakości i wartości przekazywanego mu mienia przed jego przekazaniem. Przesłanka prawidłowości powierzenia mienia nie jest natomiast spełniona w sytuacji przeprowadzenia inwentaryzacji dopiero po ujawnieniu niedoboru kasowego, zaś samo przeprowadzenie takiej inwentaryzacji po ujawnieniu niedoboru kasowego jest wystarczające dowodowo do obarczenia odpowiedzialnością pracownika, co do którego nie wykazano wcześniej, że mienie zostało mu prawidłowo przekazane” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 24 stycznia 2017 roku (II PK 306/15).

Dla odpowiedzialności za mienie powierzone istotne znaczenie ma jego prawidłowe powierzenie. Jak wskazuje orzecznictwo: „Brak inwentaryzacji mienia spółki nie ma wpływu na zaistnienie przesłanki prawidłowego powierzenia mienia w świetle art. 124 § 1 pkt 1 kp, istotne znaczenie ma bowiem samo pobranie należnych spółce pieniędzy i nierozliczenie się z nich w spornym okresie. Prawidłowe przekazanie mienia może nastąpić w każdy sposób, nawet przez czynności konkludentne. W przypadku środków pieniężnych powierzenie mienia następuje przez sam fakt pobrania pieniędzy od klientów bądź z rachunku pracodawcy” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 15 stycznia 2020 roku (III PK 210/18).

Uwolnienie się pracownika od odpowiedzialności za mienie powierzone

Zgodnie z Kodeksem pracy od odpowiedzialności za mienie powierzone pracownik może się uwolnić, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia.

Jak należy rozumieć przesłanki uwolnienia się od odpowiedzialności? W tym zakresie warto odnieść się do stanowisk orzecznictwa, których przykłady można znaleźć poniżej:

• „Uwolnienie się przez pracownika od odpowiedzialności […] wymaga ustalenia, jakiego rodzaju działania podjął pracownik, aby zapobiec powstaniu szkody, szczególnie jeśli nie uważał za potrzebne zawiadomienia pracodawcy o możliwości powstania szkody lub o szkodzie już powstałej. Pracownik powinien udowodnić z wysokim stopniem prawdopodobieństwa, że szkoda powstała głównie (a nie tylko wyłącznie) z przyczyn, za które nie ponosi odpowiedzialności” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 20 października 2009 roku (I PK 87/09);
• „Jeżeli zawinione zachowanie pracownika było zasadniczą przyczyną powstania szkody, to nie może się on bronić zarzutem, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych (art. 124 par. 3 kp)” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 14 maja 1998 roku (I PKN 79/98);
• „Ocena sprawy pod kątem art. 124 par. 3 kp wymaga wyjaśnienia i ustalenia przede wszystkim, jakie starania podejmowali sami pozwani – jeżeli nie uważali za potrzebne alarmować kierownictwa przedsiębiorstwa – by zapobiec powstaniu szkody w powierzonym ich pieczy mieniu, co dopiero mogłoby uzasadniać wniosek Sądu o ich »nienagannej« pracy wykluczającej domniemanie zawinienia szkody, zawarte w unormowaniu wymienionego przepisu. Obalenie tego domniemania może nastąpić bowiem – poza przypadkami oczywiście niezależnej od pracownika przyczyny jak np. kradzież lub zniszczenie towaru na skutek siły wyższej – przez wykazanie, że zrobił wszystko, co było możliwe w ramach wypełniania swych obowiązków zgodnie z wymaganiami określonymi w art. 100 par. 2 kp”  – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 3 maja 1984 roku (IV PR 77/84).

Wysokość odszkodowania i jego obniżenie

Wysokość odszkodowania za szkody w mieniu powierzonym pracownikowi ponoszącemu odpowiedzialność materialną na zasadach odpowiedzialności za mienie powierzone wynikających z Kodeksu pracy obniża się stosownie, gdy sprawowanie nadzoru nad tym mieniem jest utrudnione, a w szczególności:

• gdy mienie znajduje się w pomieszczeniach, do których ze względu na potrzeby prawidłowej obsługi konsumentów (interesantów) mają dostęp również pracownicy innych działów albo inne osoby, a zwłaszcza w placówkach handlowych, w których nabywcy mają swobodny dostęp do towarów, oraz gdy przyjmowanie towarów odbywa się bez przerywania obsługi nabywców;
• w magazynach, sklepach i punktach usługowych, w których praca trwa dłużej niż na jedną zmianę lub w których obsada wynosi co najmniej 5 osób.
  Gdy szkoda w powierzonym mieniu powstała w innych okolicznościach niż określone powyżej, wysokość odszkodowania może być w wyjątkowych wypadkach obniżona, jeżeli jest to uzasadnione ze względu na zasady współżycia społecznego.

Obniżenie odszkodowania ustala się, uwzględniając stopień utrudnienia sprawowania nadzoru nad powierzonym mieniem, rodzaj zaniedbań, rozmiar szkody, stopień winy pracownika, jego doświadczenie zawodowe i wyniki dotychczasowej pracy oraz sytuację rodzinną i majątkową.

Wysokość odszkodowania ustala pracodawca po wysłuchaniu pracownika i po zasięgnięciu opinii reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej.

Umowa o łącznej odpowiedzialności za mienie powierzone

Pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną za mienie powierzone kilku pracownikom łącznie z obowiązkiem wyliczenia się.

Gdy szkoda w powierzonym mieniu powstała w innych okolicznościach niż określone powyżej, wysokość odszkodowania może być w wyjątkowych wypadkach obniżona, jeżeli jest to uzasadnione ze względu na zasady współżycia społecznego.

Pracownicy ponoszący wspólną odpowiedzialność materialną odpowiadają w częściach określonych w umowie. Jednakże w razie ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowana przez niektórych pracowników, za całość szkody lub za stosowną jej część odpowiadają tylko sprawcy szkody.