Europejska karta osoby z niepełnosprawnością - co warto wiedzieć?

Jak wynika z danych Komisji Europejskiej, około 87 mln osób w krajach Unii Europejskiej ma jakąś niepełnosprawność. Organy Unii i jej państwa członkowskie dążą do poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej osób z niepełnosprawnościami na podstawie Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej i Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Instrumentami, które mają temu służyć, jest europejska karta osoby z niepełnosprawnością i europejska karta parkingowa dla osoby z niepełnosprawnością.

Europejska karta osoby z niepełnosprawnością - cele wprowadzenia

Unia Europejska i wszystkie jej państwa członkowskie przystąpiły do Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Porozumienie to stało się podstawą strategii na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami na lata 2021–2030 i poprzedzającej ją europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności 2010–2020.

Strategia na lata 2021–2030 ma zapewnić, aby wszystkie osoby z niepełnosprawnościami w Europie, bez względu na płeć, pochodzenie rasowe lub etniczne, religię lub światopogląd, wiek lub orientację seksualną:

• mogły korzystać z przysługujących im praw człowieka;
• miały równe szanse i równy dostęp do uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym;
• były w stanie decydować, gdzie, jak i z kim mieszkają;
• mogły swobodnie przemieszczać się w UE niezależnie od ich potrzeb w zakresie wsparcia;
• nie doświadczały dyskryminacji.

Strategia uwzględnia różnorodność form niepełnosprawności – często niewidocznych – i obejmuje długotrwałą niepełnosprawność fizyczną, umysłową, intelektualną i sensoryczną. Ma służyć rozwiązaniu problemów, z którymi borykają się kobiety, dzieci, osoby starsze, uchodźcy z niepełnosprawnościami oraz osoby mające trudności społeczno-ekonomiczne. W strategii przedstawiono zestaw działań i inicjatyw przewodnich w różnych dziedzinach i określono priorytety, takie jak:

• dostępność, czyli możliwość swobodnego przemieszczania się i pobytu, ale także uczestniczenia w procesie demokratycznym;
• zapewnienie godnej jakości życia, a także możliwości prowadzenia niezależnego życia, ponieważ strategia koncentruje się w szczególności na procesie deinstytucjonalizacji, ochronie socjalnej i niedyskryminacji w miejscu pracy;
• równe uczestnictwo, ponieważ celem jest skuteczna ochrona osób z niepełnosprawnościami przed wszelkimi formami dyskryminacji i przemocy, zapewnienie im równych szans i dostępu do wymiaru sprawiedliwości, edukacji, kultury, sportu i turystyki, a także równego dostępu do wszystkich usług zdrowotnych;
• rola UE jako lidera dającego przykład;
• zobowiązanie UE do realizacji tej strategii;
• promowanie praw osób z niepełnosprawnościami na całym świecie.

We wspomnianej strategii na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami na lata 2021–2030 zapowiedziano m.in. ustanowienie europejskiej karty osoby z niepełnosprawnością, a także europejskiej karty parkingowej dla osób z niepełnosprawnościami. Ma to służyć wdrożeniu przez UE Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, nakładającej na państwa-strony obowiązek uznawania praw osób z niepełnosprawnościami do swobodnego przemieszczania się na równych zasadach z innymi osobami. Państwa-strony wzywa się również do wprowadzenia skutecznych środków w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami mobilności osobistej przy możliwie największej niezależności, w tym poprzez ułatwienie osobistej mobilności osób z niepełnosprawnościami w dogodny dla nich sposób i w wybranym przez nie czasie oraz po przystępnych cenach. Działania te są równocześnie realizacją zasad równości szans i włączenia osób z niepełnosprawnościami, zawartych w Europejskim filarze praw socjalnych. W zasadzie 17 wspomnianego filaru podkreślono, że osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do otrzymania wsparcia – dochodu, które zapewnia godne życie, do usług, które pozwolą im uczestniczyć w rynku pracy i w życiu społecznym, a także do środowiska pracy dostosowanego do ich potrzeb.

Omawianą inicjatywę oparto na wynikach projektu pilotażowego dotyczącego europejskiej karty osoby z niepełnosprawnością, realizowanego w latach 2016-2018 roku w Belgii, na Cyprze, w Estonii, Finlandii, we Włoszech, na Malcie, w Rumunii i Słowenii. Uwzględniono w niej również opinie wyrażone w trakcie niedawnych konsultacji publicznych, podczas których nadesłano ponad 3300 odpowiedzi, z których 78% pochodziło od osób z niepełnosprawnościami.

Korzyści z wprowadzenia kart

Europejska karta osoby z niepełnosprawnością będzie służyć jako dowód statusu osoby z niepełnosprawnością uznawany we wszystkich krajach UE. Jej posiadacze uzyskają równy dostęp do warunków specjalnych i preferencyjnego traktowania w całej Unii. Warunki specjalne przysługują m.in. w przypadkach:

• korzystania z transportu publicznego;
• udziału w wydarzeniach kulturalnych i wizyt w muzeach;
• przebywania w ośrodkach rekreacyjnych i sportowych oraz na terenie parków rozrywki.

W praktyce mogą to być ułatwienia takie jak:

• wolny wstęp;
• zniżka;
• pierwszeństwo wejścia;
• pomoc osobista;
• sprzęt wspomagający poruszanie.

Europejska karta będzie uzupełnieniem dla krajowych kart osób z niepełnosprawnością, które będą nadal wydawane przez urzędy krajowe na podstawie kryteriów poszczególnych państw.

Ulepszona europejska karta parkingowa dla osób z niepełnosprawnościami będzie gwarantować możliwość korzystania we wszystkich krajach UE z miejsc parkingowych i udogodnień związanych z parkowaniem, które są zarezerwowane dla osób z niepełnosprawnościami. Zastąpi ona krajowe karty parkingowe.

Obie karty mają ułatwić osobom z niepełnosprawnościami dostęp do prawa do swobodnego przemieszczania się poprzez umożliwienie im, na równych zasadach, dostępu do specjalnych warunków, preferencyjnego traktowania i prawa do parkowania podczas pobytu w innym państwie członkowskim. Karty będą uznawane w całej UE.

Wniosek ustawodawczy

We wrześniu 2023 roku Komisja Europejska przedstawiła wniosek ustawodawczy dotyczący wprowadzenia wspomnianych rozwiązań w formie dyrektywy ustalającej następujące wymogi dla państw członkowskich:

• karty muszą być dostępne w wersji zarówno fizycznej, jak i cyfrowej;
• warunki i zasady wydawania i odbierania kart muszą być publicznie dostępne w przystępnych formatach;
• usługodawcy muszą udzielać informacji o specjalnych warunkach i preferencyjnym traktowaniu osób z niepełnosprawnościami w przystępnych formatach.

Aby zagwarantować przestrzeganie przepisów, państwa członkowskie będą musiały umożliwić osobom z niepełnosprawnościami, ich organizacjom przedstawicielskim i właściwym organom publicznym ewentualne wystąpienie do sądu na mocy prawa krajowego. Po przeniesieniu przepisów dyrektywy do tego prawa w razie wystąpienia naruszenia jej przepisów państwa członkowskie będą musiały nałożyć karę pieniężną i zastosować środki naprawcze.

We wniosku przewidziano, że po przyjęciu dyrektywy państwa członkowskie będą miały 18 miesięcy na przeniesienie jej przepisów do prawa krajowego (według niektórych informacji termin na wdrożenie dyrektywy do ustawodawstwa krajowego ma wynosić 2,5 roku).