Odszkodowanie za znęcanie się – czy jest możliwe?

Wiele osób doświadcza przemocy, choć zdarza się, że nie chcą one informować o tym fakcie organów ścigania. Często skala przemocy sięga już tego stopnia, kiedy nie ma możliwości odwrotu i uzasadnione jest powiadomienie o tym fakcie odpowiednich służb.

Przepisy Kodeksu karnego regulują przestępstwo znęcania się. 

Odpowiedzialność karna za znęcanie się

Zgodnie z artykułem 207 kk osoba, która znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą bądź nad inną osobą pozostającą w stałym albo przemijającym stosunku zależności od sprawcy podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Osoba znęcająca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, podlega zaostrzonej odpowiedzialności, ponieważ w tym wypadku przewidziana jest kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

Kiedy przestępstwo znęcania połączone jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca będzie podlegać karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat. 

Ponadto surowsza odpowiedzialność spotka sprawcę przestępstwa znęcania, którego następstwem jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, ponieważ w tym wypadku sprawca czynu musi liczyć się z karą pozbawienia wolności od 2 do 12 lat.

Zadośćuczynienie w postępowaniu karnym

Pokrzywdzony przestępstwem znęcania się ma prawo domagać się rekompensaty swojej krzywdy.

Pokrzywdzony może domagać się zadośćuczynienia zarówno w postępowaniu karnym, jak i w postępowaniu cywilnym.

Przyznanie zadośćuczynienia dla pokrzywdzonego w postępowaniu karnym odbywa się na podstawie regulacji dotyczących obowiązku naprawienia szkody.

Gdyby orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w sposób wyżej wskazany było dla sądu rozpoznającego sprawę trudne, może on w miejsce obowiązku naprawienia szkody orzec nawiązkę w wysokości do 200 000 zł na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu.

Jeśli osób, na których rzecz nawiązka ma zostać orzeczona, jest więcej niż 1, wówczas na rzecz każdej z nich sąd obowiązany jest orzec nawiązkę.

Podmiotami, które mogą złożyć wniosek o orzeczenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody, są:

1. pokrzywdzony;
2. osoba najbliższa, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego w wyniku popełnionego przez oskarżonego przestępstwa uległa znacznemu pogorszeniu;
3. prokurator.

W przypadku skazania oskarżonego za zarzucany mu czyn sąd może z urzędu orzec o obowiązku naprawienia szkody.

Przepisy Kodeksu postępowania karnego nie określają, w jakiej formie należy złożyć wniosek o naprawienie szkody. Zatem wniosek można złożyć w formie pisemnej lub w formie ustnej do protokołu przesłuchania bądź protokołu rozprawy.

Złożenie wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody może nastąpić już na etapie postępowania przygotowawczego zarówno pisemnie, jak i w toku przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka.

Pokrzywdzonego o przysługującym mu prawie do złożenia wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody poucza się przed pierwszym przesłuchaniem w postępowaniu przygotowawczym, co pokrzywdzony potwierdza własnoręcznym podpisem na otrzymanym druku pouczenia.

Złożenie wniosku o orzeczenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody na etapie postępowania przygotowawczego skutkuje tym, że po zakończeniu tego postępowania zostaje on wraz z aktami przekazany do sądu wraz z aktem oskarżenia celem jego uwzględnienia.

Złożenie wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody przez prokuratora nie wyłącza możliwości złożenia wniosku przez samego pokrzywdzonego.

Nie da się z góry określić wysokości zadośćuczynienia dla pokrzywdzonego przestępstwem znęcania, ponieważ wszystko uzależnione jest od okoliczności konkretnej sprawy. 

Sąd obowiązany jest uwzględnić okoliczności przedmiotowego czynu, skutki, jakich doznała osoba pokrzywdzona, ale też stopień społecznej szkodliwości czynu oskarżonego oraz okoliczności popełnienia czynu jak stopień uciążliwości i czas trwania cierpień psychicznych, a także wpływ działań oskarżonego na życie pokrzywdzonego. 

W sprawach karnych o znęcanie sąd bardzo często decyduje się na orzeczenie nawiązki zamiast zadośćuczynienia, które może zostać przyznane pokrzywdzonemu wyłącznie jednorazowo.

Zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych przy przestępstwie znęcania

Skazanie oskarżonego za przestępstwo znęcania otwiera pokrzywdzonemu drogę do dochodzenia roszczeń cywilnych.

Jeśli w toku postępowania karnego nie orzeczono o zadośćuczynieniu lub orzeczono na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę, może on wystąpić z powództwem cywilnym o zasądzenie na jego rzecz określonej kwoty stanowiącej rekompensaty za dokonane przez skazanego naruszenia.

I tak bardzo często pokrzywdzeni decydują się wnieść powództwo cywilne, które opiera się na naruszeniu ich dóbr osobistych. Zgodnie z art. 415 kc, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Natomiast stosownie do treści art. 448 kc w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. 

Dobra osobiste to szczególnego rodzaju wartości o charakterze niemajątkowym ściśle związane z osobą ludzką, określające jej byt, pozycję społeczną i determinujące jej odrębność fizyczną i psychiczną, które jednocześnie są powszechnie akceptowane w społeczeństwie i przez dany system prawny oraz pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. 

Gdy doszło do krzywdy wskutek naruszenia dóbr osobistych, wysokość odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia powinna być ustalona przy uwzględnieniu rodzaju dobra, które zostało naruszone oraz charakteru, stopnia nasilenia i czasu trwania, a także ujemnych przeżyć psychicznych takiej osoby. Istotne znaczenie ma również stopień winy osoby naruszającej dobra osobiste oraz cel działania wyrządzającego krzywdy. 

Zawinione zachowania sprawcy przestępstwa, wskutek którego doszło do naruszenia dóbr osobistych poszkodowanego, statuuje roszczenie o zadośćuczynienie wobec sprawcy krzywdy. 

Znęcanie się psychiczne i fizyczne przez sprawcę przestępstwa, jak wskazuje orzecznictwo sądowe, stanowi naruszenie dóbr osobistych.

Jak wskazano w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie I Wydział Cywilny z 4 grudnia 2013 roku (sygn. akt I ACa 923/13): „Zgodnie z art. 23 k.c. dobra osobiste człowieka jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. W świetle przytoczonej regulacji, która posługuje się sformułowaniem »w szczególności«, należy podnieść, że kodeks cywilny nie zawiera enumeratywnego katalogu dóbr osobistych, a jedynie wymienia przykładowe dobra podlegające ochronie. Nie budzi wątpliwości, że oprócz wymienionych w art. 23 k.c., ochronie podlega nietykalność cielesna. Według art. 24 § 1 k.c. ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne, a w razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, zaś na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. W myśl art. 445 § 2 k.c. sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę powstałą w wypadku skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu. Stosownie zaś do art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 444 k.c. w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Zgodnie z art. 448 k.c. w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Przedmiotem ochrony na podstawie art. 448 k.c. jest każde dobro osobiste. Przepis art. 445 k.c. jest natomiast regulacją szczególną w stosunku do art. 448 k.c. i odnosi się jedynie do oznaczonych w art. 445 k.c. naruszeń dóbr osobistych. Zdrowie, nietykalność cielesna i integralność seksualna należą do katalogu dóbr osobistych określonych w art. 23 k.c. Uszkodzenie ciała i wywołanie rozstroju zdrowia stanowią najważniejszy i najczęstszy w praktyce przypadek naruszenia dóbr osobistych. Zdrowie odnosi się również do sfery psychicznej człowieka”.

Jednocześnie należy pamiętać, że pokrzywdzony, który dysponuje prawomocnym wyrokiem skazującym sprawcę za znęcanie się nad nim, ma ułatwione zadanie przed sądem cywilnym, ponieważ sąd jest związany ustaleniami wyroku karnego w postępowaniu cywilnym na mocy art. 11 Kodeksu postępowania cywilnego.

Wysokość zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych

Tytułem przykładu należy wskazać, jakie kwoty zasądzane są na rzecz osób pokrzywdzonych przestępstwem znęcania się. I tak:

1. w wyroku Sądu Rejonowego w Strzyżowie I Wydział Cywilny z 28 czerwca 2019 roku (sygn IC 473/18) zasądzono od sprawcy przestępstwa na rzecz pokrzywdzonej tytułem zadośćuczynienia kwotę 60 000 zł;
2. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach Wydział I Cywilny z 26 października 2020 roku (sygn. I ACa 647/19) zasądzono na rzecz pokrzywdzonego od sprawcy przestępstwa kwotę 40 000 zł, w miejsce pierwotnie zasądzonej wyrokiem Sądu I Instancji kwoty 60 000 zł;
3. w wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z 6 marca 2013 roku (sygn. akt XXIV C 572/11) zasądzono od sprawcy przestępstwa na rzecz pokrzywdzonej kwotę 40 000 zł.

Podsumowując, pokrzywdzony przestępstwem może domagać się rekompensaty pieniężnej, tj. zadośćuczynienia, które stanowi formę odszkodowania za znęcanie się nad nim przez sprawcę.