Poradnik Pracownika
Header oprogramowania dla biur rachunkowych Header oprogramowania dla biur rachunkowych Header oprogramowania dla biur rachunkowych

Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy

Pracownikowi przysługuje prawo powstrzymania się od wykonywania pracy zagrażającej życiu lub zdrowiu. Związane jest ono z pojawieniem się zagrożenia zewnętrznego, kiedy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stanowią bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana praca zagraża takim niebezpieczeństwem innym osobom. Pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy także w związku z zagrożeniem wewnętrznym, jeżeli jego stan psychofizyczny nie pozwala na bezpieczne wykonywanie pracy i stwarza tym zagrożenie dla innych osób.

Powstrzymanie się od pracy ze względu na zagrożenie zewnętrzne

Prawo powstrzymania się od wykonania pracy w razie wystąpienia zagrożenia zewnętrznego przysługuje pracownikowi zgodnie z art. 210 § 1 Ustawy Kodeks pracy – dalej kp – jeżeli zostaną spełnione łącznie przesłanki:

  • warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy,
  • warunki pracy stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia pracownika albo wykonywana przez niego praca stwarza niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia innych osób.

Obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie warunków pracy zgodnych z przepisami i zasadami bhp. Warunki te nie mogą stwarzać zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika.

Aby móc powstrzymać się od wykonywania pracy, pracownik musi wykonywać ją w warunkach bezpośredniego zagrożenie dla zdrowia i życia. Prawo powstrzymania się od pracy przysługuje pracownikowi także w sytuacji, gdy wykonywana przez niego praca stwarza zagrożenie dla zdrowia lub życia innych osób.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 6 lutego 2014 r., I UK 318/13, „bezpośredniość” związku między naruszeniem przepisów bhp a zagrożeniem dla zdrowia i życia pracowników występuje wówczas, gdy zagrożenie to jest wynikiem samego naruszenia przepisów bhp, bez konieczności wystąpienia dodatkowej przyczyny. Musi być ono zatem konkretne i realnie zagrażające zdrowiu i życiu. Należy pamiętać, że źródłem powstania warunków pracy stwarzających bezpośrednie zagrożenie może być zarówno pracownik, jak i pracodawca niezapewniający właściwych warunków bhp, a także siła wyższa.

Zagrożenie musi być realne, rzeczywiste, obiektywnie sprawdzalne, a nie tylko potencjalne, które pośrednio mogłoby ujemnie oddziaływać na zdrowie pracownika (T. Wyka, Powstrzymanie się od wykonywania pracy niebezpiecznej, cz. II, PiZS 1998, nr 5, s. 23).
Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia. Ale nadal musi pozostawać w dyspozycji pracodawcy – nie może np. udać się do domu.

Pracownik nie może ponosić jakichkolwiek niekorzystnych dla niego konsekwencji z powodu powstrzymania się od pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia ze względu na zagrożenie zewnętrzne (art. 210 § 21 kp).

Pracownik, który powstrzymał się od pracy, jest zobowiązany zawiadomić o tym niezwłocznie pracodawcę. Jeżeli pracownik nie dokonał niezwłocznego zawiadomienia pracodawcy, to powstrzymanie się od wykonywania pracy będzie traktowane jako naruszenie przez pracownika obowiązku wykonywania pracy. Zawiadomienie pracodawcy o powstrzymaniu się od wykonywania pracy niebezpiecznej przez pracownika ma na celu poinformowanie pracodawcy o przyczynie niewykonywania pracy.

Powstrzymywanie się pracownika od wykonywania pracy w warunkach nieodpowiadających przepisom bhp nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia pracy tylko wtedy, gdy pracownik niezwłocznie zawiadomił o tym przełożonego (wyrok SN z 9 maja 2000 r., I PKN 619/99, OSNP Nr 20/2001, poz. 610).
W przypadku stwierdzenia braku podstaw do powstrzymania się od pracy przez pracownika pracodawca może udzielić kary upomnienia lub nagany lub zwolnić go z zachowaniem lub bez zachowania okresu wypowiedzenia. Zastosowane sankcje powinny być odpowiednio uzasadnione przez pracodawcę.
Przysługujące pracownikowi uprawnienie powstrzymania się od wykonywania pracy zagrażającej zdrowiu jego samego lub osób trzecich może w konkretnych okolicznościach sprawy zostać potraktowane jako wyraz pracowniczego obowiązku dbałości o dobro pracodawcy (wyrok SN z 7 stycznia 1998 r., I PKN 405/97, OSNP Nr 22/1998, poz. 651).
Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia w wysokości takiej, jaka należna jest za czas przebywania na urlopie wypoczynkowym (art. 210 § 3 kp).

Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy ze względu na zagrożenie wewnętrzne

Zgodnie z art. 210 § 4 kp prawo powstrzymania się od pracy przysługuje tym pracownikom, których praca wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej. Ustawodawca nie definiuje pojęcia „stan psychofizyczny”. Na co dzień o dopuszczeniu pracownika do pracy decyduje jego bezpośredni przełożony, który ocenia jego stan psychofizyczny.

Prawo powstrzymania się od pracy ze względu na stan psychofizyczny przysługuje, jeżeli zostaną spełnione łącznie dwie przesłanki, tj. gdy stan ten nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i jednocześnie stwarza zagrożenie dla innych osób.

Stan psychofizyczny, o którym mowa w § 4 art. 210 kp, nie musi być takim stanem, który uzasadniałby uzyskanie przez pracownika zwolnienia lekarskiego. Może to być np. silne napięcie nerwowe, złe samopoczucie fizyczne lub psychiczne czy przemęczenie. Nie jest to stan niezdolności do pracy usprawiedliwiający nieobecność w pracy. Pracownik podejmuje decyzję o powstrzymaniu się od wykonywania pracy na podstawie oceny swoich możliwości psychofizycznych. Przy pracach, które wymagają szczególnej sprawności psychofizycznej, podstawą oceny zdolności do pracy pracownika jest jego wiedza o swoim zdrowiu, a także wiedza wynikająca ze szkoleń bhp i instruktażu stanowiskowego, podczas których uzyskuje informacje o występującym ryzyku zawodowym, jakie wiąże się z wykonywaną pracą. Przerwa w pracy spowodowana jest tutaj czynnikami leżącymi po stronie samego pracownika.

Pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy ze względu na swój stan psychofizyczny dopiero po zawiadomieniu o tym przełożonego.

Stan psychofizyczny pracownika, który nie jest stanem niezdolności do pracy wymagającym usprawiedliwienia nieobecności w pracy, powoduje, że pracownik powstrzymujący się od pracy będzie musiał pozostawać w dyspozycji pracodawcy i, o ile jest to możliwe, w miejscu pracy.

Ustawodawca nie przewiduje w tym przypadku prawa do zachowania wynagrodzenia. Czas powstrzymania się od pracy ze względu na stan psychofizyczny należy traktować jako usprawiedliwiony brak świadczenia pracy.

Prawo pracownika do powstrzymania się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej dotyczy tylko tych prac, które zostały określone w 

Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 lutego 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej.

W wykazie znajduje się 36 rodzajów prac, do wykonania których wymaga się od pracownika szczególnej sprawności psychofizycznej. Zaliczono do nich m.in.:

  • prace przy obsłudze suwnic sterowanych z kabiny i zdalnie;
  • prace przy obsłudze podnośników i platform hydraulicznych;
  • prace przy obsłudze układnic magazynowych;
  • prace przy obsłudze żurawi wieżowych i samojezdnych;
  • prace operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych i maszyn drogowych;
  • prace przy obsłudze urządzeń mechanicznych związanych z czynnościami wyburzeniowymi;
  • prace kierowców: autobusów, pojazdów przewożących materiały niebezpieczne oraz pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 16 ton iPrawo powstrzymania się od wykonywania pracyługości powyżej 12 m, trolejbusów i motorniczych tramwajów;
  • prace przy montażu i remoncie sieci trakcyjnych;
  • prace przy liniach napowietrznych niskich, średnich i wysokich napięć;
  • prace przy obsłudze urządzeń ciśnieniowych podlegających pełnemu dozorowi technicznemu.

Wyłączenie prawa powstrzymania się od pracy 

Prawo do powstrzymania się od wykonania pracy w niebezpiecznych warunkach nie przysługuje pracownikom, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia i mienia (należą do nich np. pracownicy służby zdrowia, strażacy, ratownicy górscy, górniczy).

Zaznaczył to Sąd Najwyższy w wyroku z 15 maja 2001 r., II UKN 395/2000 (OSNP 2003, nr 3, poz. 70), którego zdaniem „personelowi lekarsko-pielęgniarskiemu w zakresie obowiązków pracowniczych nie przysługuje uprawnienie do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej (art. 210 § 5 w związku z art. 210 § 1 kp)”.

Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy - podsumowanie

Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy ze względu na warunki pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik może opuścić stanowisko pracy, a następnie niezwłocznie zawiadomić o tym przełożonego. Natomiast pracownik zatrudniony przy pracy, która wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej, ma prawo do powstrzymania się od jej wykonywania w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia jej bezpiecznego wykonywania i stwarza zagrożenie dla innych osób – po uprzednim zawiadomieniu przełożonego.

Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia z miejsca zagrożenia ze względu na zagrożenie zewnętrzne pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. W przypadku powstrzymania się od pracy ze względu na stan psychofizyczny wynagrodzenie pracownikowi już nie przysługuje.