Rodzinne domy pomocy – co oferują oraz kto może korzystać?

W przypadku braku możliwości zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania osoba wymagająca z powodu wieku lub niepełnosprawności pomocy innych osób może korzystać z usług opiekuńczych i bytowych w formie rodzinnego domu pomocy. Rodzinny dom pomocy jest prowadzony na podstawie umowy zawartej przez osobę fizyczną albo podmiot uprawniony z gminą właściwą ze względu na miejsce położenia takiego domu. Szczegółowe warunki, które są konieczne do spełnienia w celu prowadzenia rodzinnych domów pomocy, określono w odnośnym rozporządzeniu. Pobyt w rodzinnym domu pomocy jest odpłatny, przy czym w szczególnie uzasadnionych przypadkach można ubiegać się o częściowe lub całkowite zwolnienie z opłaty. Jedną z form usług opiekuńczych i bytowych świadczonych całodobowo przewidzianych w przepisach o pomocy społecznej są rodzinne domy pomocy. Co oferują te placówki oraz kto może z nich skorzystać – piszemy na ten temat poniżej w artykule. 

Rodzinne domy pomocy – podstawowe zasady

Podstawowe zasady funkcjonowania rodzinnych domów pomocy zostały zawarte w Ustawie z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, zwanej dalej ustawą.

Zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy w przypadku braku możliwości zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania osoba wymagająca z powodu wieku lub niepełnosprawności pomocy innych osób może korzystać z usług opiekuńczych i bytowych w formie rodzinnego domu pomocy.

Rodzinny dom pomocy jest prowadzony na podstawie umowy zawartej przez osobę fizyczną albo podmiot uprawniony z gminą właściwą ze względu na miejsce położenia rodzinnego domu pomocy.

Jeżeli na terenie gminy nie ma możliwości prowadzenia rodzinnego domu pomocy lub zapewnienia odpowiedniej do potrzeb liczby miejsc w rodzinnych domach pomocy prowadzonych na jej terenie, gmina może zawrzeć powyższą umowę z osobą fizyczną lub podmiotem uprawnionym, prowadzącymi rodzinny dom pomocy na terenie gminy sąsiadującej z tą gminą.

Warunki funkcjonowania rodzinnych domów pomocy określone w przepisach wykonawczych

Szczegółowe warunki, jakie są konieczne do spełnienia w celu prowadzenia rodzinnych domów pomocy, określono w Rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 lipca 2024 roku w sprawie rodzinnych domów pomocy, zwanym dalej rozporządzeniem.

Jak stanowi § 2 ust. 1 rozporządzenia, rodzinny dom pomocy świadczy usługi bytowe i opiekuńcze w budynku mieszkalnym jednorodzinnym, którego właścicielem lub najemcą jest:

• osoba fizyczna prowadząca rodzinny dom pomocy, w którym ta osoba zamieszkuje;

• organizacja pozarządowa, o której mowa w art. 3 ust. 2 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub podmiot wymieniony w art. 3 ust. 3 tej ustawy, prowadzący działalność w zakresie pomocy społecznej, zwani dalej podmiotami uprawnionymi – w przypadku rodzinnego domu pomocy prowadzonego przez podmiot uprawniony.

W odniesieniu do najmu budynku mieszkalnego jednorodzinnego okres, na który została zawarta umowa najmu, powinien gwarantować właściwe funkcjonowanie rodzinnego domu pomocy, przy czym w jednym budynku mieszkalnym jednorodzinnym może być prowadzony nie więcej niż jeden rodzinny dom pomocy.

W rodzinnym domu pomocy prowadzonym przez osobę fizyczną usługi bytowe i opiekuńcze są świadczone bezpośrednio przez tę osobę, a w przypadku rodzinnego domu pomocy prowadzonego przez podmiot uprawniony usługi te są świadczone przez osobę kierującą rodzinnym domem pomocy.

Osoba fizyczna prowadząca rodzinny dom pomocy lub osoba kierująca rodzinnym domem pomocy prowadzonym przez podmiot uprawniony przy świadczeniu usług bytowych i opiekuńczych może korzystać z pomocy innych osób (osób pomagających).

W rodzinnym dom pomocy jest zapewniona całodobowa obecność osób prowadzących ten dom lub osób kierujących rodzinnym domem pomocy albo osób pomagających.

Liczba osób pomagających powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb i możliwości osób przebywających w rodzinnym domu pomocy, w tym także obowiązku zapewnienia obecności osób sprawujących opiekę w porze nocnej.

Zakres usług świadczonych przez osoby pomagające powinien być objęty dokumentowaniem w taki sposób, który umożliwi podmiotom upoważnionym do kontrolowania rodzinnego domu pomocy dokonanie weryfikacji liczby osób pomagających, a także wymiaru i zakresu świadczonej pomocy.

Podstawowy zakres usług zapewnianych przez rodzinny dom pomocy

W myśl § 4 ust. 1 rozporządzenia osobom przebywającym w rodzinnym domu pomocy zapewnia się dostosowane do ich sprawności psychofizycznej całodobowe:

1) usługi bytowe:

• miejsce pobytu,

• wyżywienie,

• utrzymanie czystości;

2) usługi opiekuńcze:

• udzielanie pomocy w zaspakajaniu codziennych potrzeb życiowych,

• pielęgnację, w tym pielęgnację w czasie choroby,

• kontakty z otoczeniem,

• inne czynności wynikające z indywidualnych potrzeb.

Ponadto osobom z niepełnosprawnościami rodzinny dom pomocy umożliwia korzystanie z usług terapeutycznych i rehabilitacyjnych oraz udział w aktywizacji zawodowej, o ile wynikają one z indywidualnych potrzeb tych osób.

Osoby spokrewnione lub inne osoby bliskie niespokrewnione mają zapewnioną możliwość swobodnego kontaktu z osobą przebywającą w rodzinnym domu pomocy.

Szczegółowe warunki w zakresie usług bytowych 

W rodzinnym domu pomocy zapewnia się w zakresie usług bytowych dotyczących miejsca pobytu: 

• swobodny dostęp do budynku i jego otoczenia;

• budynek i jego otoczenie bez barier architektonicznych lub z zastosowaniem zniwelowania barier architektonicznych przez racjonalne usprawnienia;

• dostęp do pomieszczeń rodzinnego domu pomocy usytuowanych na kondygnacjach wyższych niż pierwsza nadziemna dla osób o ograniczonych możliwościach swobodnego poruszania się po pionowych drogach komunikacji ogólnej wymaga zainstalowania urządzeń technicznych zapewniających dostęp do tych kondygnacji;

• pokoje mieszkalne usytuowane na pierwszej kondygnacji nadziemnej budynków wielokondygnacyjnych, przy czym dopuszcza się usytuowanie pokoi mieszkalnych przeznaczonych wyłącznie dla osób swobodnie poruszających się po pionowych drogach komunikacji ogólnej na drugiej kondygnacji nadziemnej pod warunkiem wyposażenia budynku lub strefy pożarowej, w których jest prowadzony rodzinny dom pomocy, w co najmniej dwa wyjścia na zewnątrz, z których jednym są drzwi wyjściowe z budynku, a drugim – inne wyjście umożliwiające ewakuację z drugiej kondygnacji nadziemnej: 

• schodami ewakuacyjnymi zewnętrznymi, których wykonanie ogranicza możliwość oddziaływania pożaru na osoby ewakuujące się lub 

• klatką schodową spełniającą wymagania rozporządzenia w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie dla ewakuacyjnych klatek schodowych przeznaczanych do ewakuacji ze strefy pożarowej ZL II, lub 

• w bezpieczne miejsce do sąsiedniej strefy pożarowej;

• pokoje mieszkalne, nie więcej niż dwuosobowe, wyposażone w łóżko lub tapczan, szafę, stół, krzesła, szafkę nocną dla każdej osoby oraz inny niezbędny sprzęt wynikający z indywidualnych potrzeb osoby korzystającej z usług rodzinnego domu pomocy, z tym że: 

• pokój jednoosobowy – o powierzchni nie mniejszej niż 10 m2, 

• pokój dwuosobowy – o powierzchni nie mniejszej niż po 8 m2 na osobę;

• pomieszczenia wspólnego użytkowania: 

• pokój dziennego pobytu służący jako jadalnia, 

• kuchnię dostępną dla wszystkich osób przebywających w rodzinnym domu pomocy, 

• pomieszczenie pomocnicze do prania i suszenia, 

• jedną łazienkę dla nie więcej niż 5 osób i jedną toaletę dla nie więcej niż 4 osób, wyposażone stosownie do potrzeb osób korzystających z tych pomieszczeń, przy czym co najmniej jedna łazienka usytuowana na kondygnacji, na której znajdują się pokoje mieszkalne;

• budynek rodzinnego domu pomocy lub strefę pożarową, w której są realizowane usługi bytowe i opiekuńcze, wyposaża się co najmniej w: 

• autonomiczne czujki dymu obejmujące wszystkie pomieszczenia, z wyjątkiem pomieszczeń, które z uwagi na niskie ryzyko pożarowe nie wymagają ochrony za pomocą automatycznego wykrywania pożaru, 

• autonomiczne czujki tlenku węgla obejmujące pomieszczenia, w których występuje proces spalania paliwa, podczas którego może nastąpić niekontrolowane wydzielanie się tlenku węgla do pomieszczenia, 

• gaśnicę o skuteczności gaśniczej nie mniejszej niż 55A na każdej kondygnacji domu, a kuchnię w dodatkową gaśnicę o skuteczności gaśniczej nie mniejszej niż 21A 40F, 

• oprawy oświetlenia ewakuacyjnego na drogach ewakuacyjnych i drogach komunikacji wewnętrznej, którymi przebiega dojście lub przejście ewakuacyjne z pomieszczeń, w których są świadczone usługi bytowe lub opiekuńcze, zlokalizowanych na kondygnacji innej niż pierwsza nadziemna, zapewniających natężenie oświetlenia na podłodze wzdłuż środkowej linii tych dróg nie mniejsze niż 1 lx. 

W zakresie wyżywienia usługi bytowe obejmują: 

• co najmniej 3 posiłki dziennie, w tym jeden gorący posiłek, a w razie potrzeby posiłki dietetyczne;

• przerwę między posiłkami nie krótszą niż 4 godziny, przy czym ostatni posiłek nie wcześniej niż o godzinie 18.00;

• dostępność do drobnych posiłków i napojów między posiłkami głównymi;

• możliwość spożywania posiłków w pokoju mieszkalnym;

• możliwość samodzielnego korzystania z kuchni, przy zachowaniu zasad bezpiecznego z niej korzystania. 

W przedmiocie utrzymania czystości usługi bytowe obejmują:

• środki higieny osobistej, środki czystości, przybory toaletowe i inne przedmioty niezbędne do higieny osobistej;

• sprzątanie pomieszczeń w miarę potrzeby, nie rzadziej niż raz dziennie. 

Szczegółowe warunki w zakresie usług opiekuńczych

W rodzinnym domu pomocy zapewnia się następujące warunki w zakresie usług opiekuńczych: 

1. pomoc w utrzymaniu higieny osobistej przez: mycie, czesanie, kąpiel, pomoc w załatwianiu potrzeb fizjologicznych, pomoc przy ubieraniu; 

2. w razie potrzeby karmienie; 

3. monitorowanie przyjmowania leków; 

4. pomoc w korzystaniu ze świadczeń zdrowotnych oraz w zakupie niezbędnych leków zaleconych przez lekarza; 

5. inne czynności wynikające z indywidualnych zaleceń lekarskich, w szczególności mierzenie temperatury, ciśnienia, poziomu cukru we krwi; 

6. organizowanie czasu wolnego; 

7. czynny udział w codziennym życiu domu; 

8. niezbędną pomoc w załatwianiu spraw osobistych, w tym załatwianie spraw urzędowych lub towarzyszenie podczas wizyt w urzędach, lub innych instytucjach i organizacjach; 

9. organizowanie świąt i uroczystości; 

10. możliwość odbywania praktyk religijnych; 

11. pomoc w zakupie odzieży i obuwia oraz niezbędnych artykułów osobistego użytku. 

Kierowanie osoby wymagającej wsparcia do rodzinnego domu pomocy

Osobę wymagającą wsparcia w formie usług świadczonych przez rodzinny dom pomocy kieruje się do tego domu na pobyt okresowy albo pobyt stały. 

Decyzję administracyjną w sprawie skierowania do rodzinnego domu pomocy wydaje kierownik ośrodka pomocy społecznej lub kierownik centrum usług społecznych (w przypadku przekształcenia ośrodka pomocy społecznej w centrum usług społecznych) na podstawie: 

• wniosku osoby ubiegającej się o przyznanie świadczenia lub jej opiekuna prawnego, skierowanego do ośrodka lub centrum właściwego według miejsca zamieszkania tej osoby;

• rodzinnego wywiadu środowiskowego przeprowadzonego przez pracownika socjalnego;

• zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań zdrowotnych do umieszczenia w rodzinnym domu pomocy, uzupełnionego wskazaniem pielęgniarskim co do zakresu wymaganych usług opiekuńczych. 

Przed wydaniem decyzji administracyjnej o skierowaniu do rodzinnego domu pomocy, kierownik ośrodka lub centrum dokonuje uzgodnień z osobą prowadzącą rodzinny dom pomocy lub kierującą takim domem, mających na celu określenie czy rodzinny dom pomocy ma możliwości świadczenia usług opiekuńczych i bytowych dostosowanych do potrzeb i stanu zdrowia osoby kierowanej do tego domu. 

Po wydaniu decyzji administracyjnej o skierowaniu do rodzinnego domu pomocy kierownik ośrodka lub centrum (za zgodą osoby, której te dane dotyczą, lub jej opiekuna prawnego) przekazuje do rodzinnego domu pomocy informacje na temat stanu zdrowia oraz sprawności psychofizycznej osoby skierowanej, tak aby wspomniany dom mógł zapewnić zakres usług opiekuńczych i bytowych jak najbardziej dostosowany do potrzeb osoby kierowanej, przy czym przekazanie dotyczy tylko niezbędnych informacji wynikających z celu ich przekazania.

Podstawowe zasady odpłatności za pobyt w rodzinnym domu pomocy

Zgodnie z § 7 ust. 1 rozporządzenia pobyt w rodzinnym domu pomocy jest odpłatny do wysokości odpowiadającej poniesionym miesięcznym wydatkom ustalonym w umowie dotyczącej prowadzenia rodzinnego domu pomocy zawartej między gminą a osobą fizyczną albo podmiotem uprawnionym prowadzącymi taki dom. 

W przypadku, gdy: 

• osoba skierowana do rodzinnego domu pomocy, 

• osoba zobowiązana do ponoszenia odpłatności za pobyt w rodzinnym domu pomocy będąca małżonkiem, zstępnym albo wstępnym osoby skierowanej 

– deklaruje ponoszenie pełnej odpłatności za pobyt w rodzinnym domu pomocy, nie ustala się sytuacji dochodowej tej osoby. 

Wysokość miesięcznej opłaty z tytułu pobytu w rodzinnym domu pomocy określa się w decyzji administracyjnej o skierowaniu. 

Opłatę z tytułu pobytu w rodzinnym domu pomocy osoba skierowana do rodzinnego domu pomocy oraz małżonek albo zstępni lub wstępni osoby skierowanej zobowiązane do ponoszenia odpłatności wnoszą do kasy gminy lub na rachunek bankowy gminy. 

Powyższą zasadę stosuje się także do małżonka oraz wstępnych i zstępnych osoby skierowanej.

Przy ustalaniu opłaty z tytułu pobytu w rodzinnym domu pomocy stosuje się odpowiednio art. 61 ustawy przewidujący m.in., że mieszkaniec domu wnosi opłatę za pobyt w wysokości nie wyższej niż 70% swojego dochodu.