Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy działaczy związkowych

Ochrona trwałości stosunku pracy polegająca m.in. na zakazie wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę w czasie urlopu lub innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy — wynika z przepisów Kodeksu pracy. Jednocześnie w przepisach pozakodeksowych przewidziano również regulacje ochronne. Przyjrzyjmy się temu, jaki jest charakter takiej ochrony zatrudnienia.

Ochrona trwałości stosunku pracy działaczy związkowych

Przepisy w zakresie gwarancji stabilności zatrudnienia działaczy związkowych zawarto w Ustawie z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych, zwanej dalej „ustawą związkową”.

W myśl postanowień art. 32 ust. 1 ustawy związkowej pracodawca – bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej – nie może:

1. wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku prawnego ze wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z inną osobą wykonującą pracę zarobkową będącą członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnioną do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy;
2. zmienić jednostronnie warunków pracy lub wynagrodzenia na niekorzyść osoby wykonującej pracę zarobkową, o której mowa w pkt 1 

– z wyjątkiem przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także, jeżeli dopuszczają to przepisy odrębne.

Ponadto w ocenie SN ochrona trwałości zatrudnienia obejmuje tylko pracownika będącego członkiem zakładowej organizacji związkowej, który w dniu podjęcia uchwały jest uprawniony do reprezentacji tej organizacji związkowej wobec pracodawcy (wyrok SN z 25 stycznia 2005 roku, II PK 164/04, OSNAPiUS 2005/17/268). 

Z kolei Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu do wyroku z 7 kwietnia 2003 roku uznał, że szeroka ochrona trwałości stosunku pracy powinna dotyczyć tylko tych pracowników, którzy z natury pełnionej we władzach związku funkcji narażeni są na bezpośredni konflikt z pracodawcą (P 7/02, Dz.U. Nr 63, poz. 590).

W razie gdy zakładowa organizacja związkowa ma status organizacji reprezentatywnej, wówczas możliwy jest wybór 1 z 2 metod ustalenia liczebności pracowników, którzy mają być objęci szczególną ochroną trwałości stosunku pracy, czyli:

• metody z zastosowaniem kryterium proporcjonalności, która polega na wskazaniu działaczy związkowych w liczbie nieprzekraczającej liczby osób stanowiących kadrę kierowniczą danego zakładu pracy;
• metody z zastosowaniem kryterium liczebności organizacji związkowej – polega ona na wyznaczeniu działaczy związkowych podlegających ochronie w zależności od liczby członków organizacji zakładowej.

Należy dodać, że zarząd reprezentatywnej zakładowej organizacji związkowej – zrzeszającej do 20 członków – ma prawo wskazać pracodawcy 2 pracowników podlegających wzmożonej ochronie zatrudnienia.

Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy przysługuje również:

• wybranym członkom komitetu założycielskiego zakładowej organizacji związkowej – przez okres 6 miesięcy od dnia utworzenia komitetu założycielskiego zakładowej organizacji związkowej – nie więcej niż 3 pracownikom imiennie wskazanym w uchwale tego komitetu (art. 32 ust. 7 ustawy związkowej);
• pracownikom pełniącym z wyboru funkcję związkową poza zakładową organizacją związkową – w okresie korzystania z tego tytułu z urlopu bezpłatnego u pracodawcy lub zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy, a także przez rok po upływie tego okresu. Zgodę na uchylenie przepisów ochronnych w stosunku do tego pracownika wyraża właściwy statutowo organ organizacji związkowej, w której pracownik pełni albo pełnił tę funkcję.

Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy przysługuje także członkom międzyzakładowych organizacji związkowych, zgodnie bowiem z art. 34(2) ust. 1 ustawy związkowej zarząd międzyzakładowej organizacji związkowej, która w co najmniej 1 zakładzie pracy objętym jej działaniem zrzesza pracowników w liczbie wymaganej do uzyskania statusu organizacji reprezentatywnej, może wskazać pracowników podlegających szczególnej ochronie trwałości zatrudnienia:

• w liczbie ustalonej z zastosowaniem kryterium proporcjonalności lub kryterium liczebności organizacji związkowej, albo
• w liczbie ustalonej w powyższy sposób u 1 pracodawcy wskazanego przez tę organizację spośród pracodawców objętych jej działaniem, w którym ta organizacja zrzesza osoby wykonujące pracę zarobkową w liczbie wymaganej do uzyskania statusu reprezentatywności, powiększonej o liczbę pozostałych pracodawców objętych działaniem tej organizacji, u których jest zatrudnionych co najmniej 10 osób wykonujących pracę zarobkową będących jej członkami.

W przypadku gdy międzyzakładowa organizacja związkowa w żadnym zakładzie pracy z objętych jej działaniem nie zrzesza liczby pracowników wymaganej do uzyskania statusu organizacji reprezentatywnej – liczba pracowników podlegających szczególnej ochronie trwałości stosunku pracy nie może być większa od liczby pracodawców objętych działaniem tej organizacji, którzy zatrudniają co najmniej 10 pracowników będących jej członkami.

Posłowie, senatorowie oraz radni

Kolejną grupą osób korzystających z ochrony zatrudnienia są posłowie i senatorowie.

Art. 31 ust. 2 Ustawy z dnia 9 maja 1996 roku o wykonywaniu mandatu posła i senatora stanowi, że rozwiązanie przez pracodawcę stosunku pracy z posłem lub senatorem, który otrzymał urlop bezpłatny na czas wykonywania mandatu – z wyjątkiem stosunku pracy z wyboru – oraz zmiana warunków jego pracy lub płacy w ciągu 2 lat po wygaśnięciu mandatu może nastąpić tylko za zgodą Prezydium Sejmu lub Prezydium Senatu.

Ponadto stosunek pracy z nauczycielem lub nauczycielem akademickim nie może wygasnąć wcześniej niż z końcem roku szkolnego lub akademickiego, następującym po upływie okresu sprawowania mandatu oraz 3 miesięcy po jego wygaśnięciu.

Szczególnej ochronie trwałości stosunku pracy podlegają radni samorządu gminnego, powiatowego oraz wojewódzkiego. Uprawnienia tych osób w omawianym zakresie regulują przepisy:

• Ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, 
• Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa, 
• Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym.

Członkowie specjalnych zespołów negocjacyjnych i przedstawiciele pracowników

Ochrona zatrudnienia przysługuje na podstawie przepisów Ustawy z dnia 5 kwietnia 2002 roku o europejskich radach zakładowych pracownikowi będącemu członkiem specjalnego zespołu negocjacyjnego lub europejskiej rady zakładowej, a także przedstawicielowi reprezentującemu pracowników. W czasie trwania mandatu członka wskazanych organów oraz pełnienia funkcji przedstawiciela, a także w okresie roku po wygaśnięciu tych funkcji pracodawca nie może:

• wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy,
• zmienić jednostronnie warunków pracy lub płacy na niekorzyść pracownika

– bez zgody reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej, a jeżeli pracownik nie jest reprezentowany przez żadną zakładową organizację związkową — bez zgody okręgowego inspektora pracy właściwego miejscowo dla siedziby pracodawcy.

Z kolei stosownie do treści art. 51 ust. 1 Ustawy z dnia 26 maja 2023 roku o uczestnictwie pracowników w spółce powstałej w wyniku transgranicznego przekształcenia, połączenia lub podziału pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy oraz zmienić jednostronnie warunków pracy lub płacy na niekorzyść pracownika będącego członkiem specjalnego zespołu negocjacyjnego, członkiem zespołu przedstawicielskiego albo przedstawicielem pracowników w radzie nadzorczej lub radzie dyrektorów spółki powstałej w wyniku transgranicznego przekształcenia, połączenia lub podziału spółek w czasie trwania mandatu bez zgody: 

• zarządu reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej;
• okręgowego inspektora pracy właściwego miejscowo dla siedziby pracodawcy, jeżeli pracownik nie jest reprezentowany przez zakładową organizację związkową. 

Termin na wyrażenie zgody lub odmowę wyrażenia zgody przez wskazane wyżej podmioty wynosi 14 dni od dnia złożenia przez pracodawcę pisemnego zawiadomienia o zamiarze: 

• wypowiedzenia lub rozwiązania stosunku pracy z podaniem przyczyny uzasadniającej jego wypowiedzenie lub rozwiązanie,
• jednostronnej zmiany warunków pracy lub płacy z podaniem przyczyny uzasadniającej jednostronną zmianę warunków pracy lub płacy. 

Bezskuteczny upływ wspomnianego wyżej terminu jest równoznaczny z wyrażeniem zgody przez zarząd zakładowej organizacji związkowej.

Ochronę trwałości zatrudnienia dla określonych kategorii osób gwarantuje także Ustawa z dnia 22 lipca 2006 roku o spółdzielni europejskiej. Zgodnie z art. 96 tego aktu prawnego pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z pracownikiem będącym członkiem specjalnego zespołu negocjacyjnego, organu przedstawicielskiego albo przedstawicielem pracowników w radzie nadzorczej, albo radzie administrującej spółdzielni europejskiej w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu bez zgody reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej, a jeżeli pracownik nie jest reprezentowany przez zakładową organizację związkową – bez zgody okręgowego inspektora pracy właściwego miejscowo dla siedziby pracodawcy. Ponadto pracodawca nie może zmienić jednostronnie warunków pracy lub płacy na niekorzyść pracownika wskazanego w art. 96 cytowanej ustawy w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu bez zgody reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej, a jeżeli pracownik nie jest reprezentowany przez zakładową organizację związkową – bez zgody okręgowego inspektora pracy właściwego miejscowo dla siedziby pracodawcy. 

Przepisy ochronne dotyczą również pracowników będących członkami specjalnego zespołu negocjacyjnego oraz organów spółki europejskiej. Regulacje w tym zakresie zawarto w Ustawie z dnia 4 marca 2005 roku o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej. Oznacza to, że pracodawca nie może pracownikowi będącemu członkiem specjalnego zespołu negocjacyjnego, organu przedstawicielskiego albo przedstawicielem pracowników w radzie nadzorczej, albo radzie administrującej spółki europejskiej:

• wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy,
• zmienić jednostronnie warunków pracy lub płacy na niekorzyść pracownika

– bez zgody reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej, a jeżeli pracownik nie jest reprezentowany przez zakładową organizację związkową – bez zgody okręgowego inspektora pracy właściwego miejscowo dla siedziby pracodawcy.

Zakaz ten obowiązuje w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu.

Powyższe przepisy mają zastosowanie do przedstawicieli pracowników ustanowionych na podstawie porozumienia zawartego w trybie art. 82 ust. 1 pkt 6 cytowanej ustawy, innych niż członkowie organu przedstawicielskiego.

Żołnierz oraz jego małżonek

Zgodnie z art. 303 ust. 1 Ustawy z dnia 11 marca 2022 roku o obronie Ojczyzny stosunek pracy z osobą powołaną do pełnienia zasadniczej służby wojskowej albo terytorialnej służby wojskowej może być rozwiązany tylko za zgodą pracownika. 

Jednocześnie powyższego przepisu nie stosuje się do umów o pracę zawartych na okres próbny lub na czas określony nie dłuższy niż 12 miesięcy, a także, jeżeli pracodawca może rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika oraz w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. 

W przypadku gdy okres dokonanego przez pracodawcę lub przez pracownika wypowiedzenia stosunku pracy upływa po dniu powołania pracownika do pełnienia zasadniczej służby wojskowej albo terytorialnej służby wojskowej, wypowiedzenie staje się bezskuteczne. W takich okolicznościach rozwiązanie stosunku pracy może nastąpić tylko na żądanie pracownika.

Inwalidzi wojenni oraz kombatanci i osoby represjonowane

W art. 18 ust. 3 Ustawy z dnia 29 maja 1974 roku o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin przewidziano szczególną ochronę przysługującą inwalidom wojennym. Zgodnie z tym przepisem rozwiązanie z inwalidą wojennym stosunku pracy przez pracodawcę może być dokonane tylko po uzyskaniu pisemnej zgody starosty: 

• bez wypowiedzenia – z przyczyn określonych w przepisach dotyczących rozwiązywania umów o pracę bez wypowiedzenia, 
• za wypowiedzeniem – tylko z ważnych przyczyn zawinionych przez inwalidę albo gdy następuje likwidacja pracodawcy. 

Zgoda starosty nie jest równocześnie wymagana do rozwiązania stosunku pracy z inwalidą wojennym: 

• zatrudnionym na podstawie powołania, 
• który spełnia warunki do uzyskania emerytury.

Ponadto przepisy ochronne zawarte są w art. 11 ust.1 Ustawy z dnia 24 stycznia 1991 roku o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego. Jak wynika z tego unormowania, rozwiązanie stosunku pracy z kombatantem lub inną osobą uprawnioną w rozumieniu art. 2 i 4 cytowanej ustawy w okresie 2 lat przed osiągnięciem wieku uprawniającego do wcześniejszego przejścia na emeryturę może nastąpić po uprzednim uzyskaniu zgody starosty.

Jednakże ochroną zatrudnienia nie zostały objęte osoby zajmujące kierownicze stanowiska obsadzane w drodze powołania oraz osoby, które spełniają warunki wymagane do uzyskania emerytury.

Przepisy art. 11 ust. 1 cytowanej ustawy nie dotyczą przypadków, w których jest uzasadnione rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Osoba skierowana do pracy przy zwalczaniu epidemii

W przepisach Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi określono uprawnienia w zakresie ochrony stosunku pracy dotyczące osoby skierowanej do pracy przy zwalczaniu epidemii.

Właściwy organ może podjąć decyzję o skierowaniu danej osoby do pracy przy zwalczaniu epidemii. Taka decyzja stwarza obowiązek pracy przez okres do 3 miesięcy w podmiocie leczniczym lub w innej jednostce organizacyjnej wskazanych w decyzji.

Lekarz pełniący funkcję z wyboru w organach izb lekarskich

Stosownie do brzmienia art. 11 ust. 1 Ustawy z dnia 2 grudnia 2009 roku o izbach lekarskich pracodawca bez uzyskania zgody właściwej rady lekarskiej nie może wypowiedzieć umowy o pracę lekarzowi będącemu członkiem odpowiednio:

• okręgowej rady lekarskiej, okręgowej komisji rewizyjnej, okręgowego sądu lekarskiego;
• Naczelnej Rady Lekarskiej, Naczelnej Komisji Rewizyjnej, Naczelnego Sądu Lekarskiego.

Ochrona trwałości zatrudnienia na podstawie powołanego przepisu dotyczy ponadto lekarza będącego:

• okręgowym rzecznikiem odpowiedzialności zawodowej,
• Naczelnym Rzecznikiem Odpowiedzialności Zawodowej,
• zastępcą rzecznika odpowiedzialności zawodowej.

Omawianego przepisu nie stosuje się natomiast w razie uzyskania przez pracownika prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

Ponadto pracodawca nie może wypowiedzieć lekarzowi korzystającemu ze szczególnej ochrony trwałości zatrudnienia warunków pracy i płacy na jego niekorzyść, chyba że zachodzą przyczyny określone w art. 43 Kodeksu pracy (wypowiedzenie zmieniające wobec pracownika w wieku przedemerytalnym).

Pielęgniarki i położne pełniące funkcję w organach samorządu zawodowego

Zgodnie z art. 17 ust. 1 Ustawy z dnia 1 lipca 2011 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych pracodawca nie może, bez zgody właściwej rady, wypowiedzieć lub rozwiązać umowy o pracę ani wypowiedzieć warunków pracy lub płacy pielęgniarce lub położnej: 

• będącej członkiem następujących organów: Naczelnej Izby Pielęgniarek i Położnych: Naczelnej Rady, Naczelnej Komisji Rewizyjnej, Naczelnego Sądu, Naczelnego Rzecznika oraz będącej członkiem niżej wymienionych organów: okręgowej izby pielęgniarek i położnych, okręgowej rady, okręgowej komisji rewizyjnej, okręgowego sądu oraz okręgowego rzecznika;
• pełniącej funkcję zastępcy rzecznika odpowiedzialności zawodowej – w czasie jej pełnienia oraz w okresie 1 roku po ustaniu kadencji. 

Pracodawca może wypowiedzieć warunki pracy lub płacy bez zgody właściwej rady, jeżeli zachodzą przesłanki określone w art. 43 Kodeksu pracy (wypowiedzenie zmieniające wobec pracownika w wieku przedemerytalnym).

Pracownicy objęci ochroną zatrudnienia na podstawie przepisów pozakodeksowych — podsumowanie

Szczególna ochrona trwałości zatrudnienia wynikająca z przepisów pozakodeksowych dotyczy przede wszystkim działaczy związkowych. Z ochrony w podobnym zakresie korzystają ponadto posłowie, senatorowie oraz radni, a także członkowie specjalnych zespołów negocjacyjnych i przedstawiciele pracowników. Ochrona stosunku pracy przysługuje również żołnierzowi i jego małżonkowi oraz inwalidom wojennym oraz kombatantom i osobom represjonowanym.