Wyliczenie emerytury z ZUS-u

Samo złożenie wniosku o przyznanie emerytury nie jest kwestią prostą. Przepisy są skomplikowane, a procedura wysoce sformalizowana. Nie inaczej wygląda wyliczenie emerytury z ZUS-u. Dokonanie tego samodzielnie dla wielu osób jest wręcz niemożliwe. W tej kwestii należy polegać na doświadczeniu i wiedzy pracowników ZUS-u, warto jednak mieć przynajmniej podstawową wiedzę, w jaki sposób emerytura zostaje ustalana. Kto może się o nią ubiegać. Od czego zależy jej wysokość. Jaka jest podstawa świadczenia. A także – czym jest tzw. tablica dalszego średniego trwania życia. O tym wszystkim opowiemy w niniejszym artykule.

Emerytura stanowi świadczenie mające zapewnić środki utrzymania w miejsce trwale utraconego zarobku. Wynika to z faktu, iż w pewnym momencie życia każdy człowiek przestaje być zdolny – fizycznie lub psychicznie – do dalszej aktywności zawodowej. Wiek emerytalny stanowi granicę, której przekroczenie wiąże się z powstaniem potrzeby stałej i wzmożonej opieki zdrowotnej oraz świadczeń i usług związanych z pełnieniem funkcji życiowych. Aby jednak móc liczyć na stosownie wysokie świadczenie, oprócz odpowiedniego wieku należy również posiadać tzw. wysługę, tj. odpowiedni okres pracy, w czasie którego do zakładu ubezpieczeń społecznych odkładane były składki emerytalne. To właśnie od ich wysokości zależy, na jak duże świadczenie emerytalne może liczyć emeryt.

Problematyka emerytur jest bardzo złożona. W krajach zachodnich, w tym w Polsce, widać wyraźnie błędy popełnione w czasie konstruowania systemu emerytalnego. Wydłużanie się wskaźnika trwania życia przy stale niezmiennym wieku emerytalnym powoduje wydłużenie się okresu pobierania świadczenia w stosunku do całego życia człowieka. Dodatkowo proces starzenia się społeczeństwa związany z ujemnym przyrostem naturalnym, bez odpowiedniego dostosowania wieku emerytalnego, z każdym rokiem zwiększa obciążenia systemu, stwarzając ryzyko powstania stanu permanentnej niewypłacalności ZUS-u. Mając to na uwadze, należy liczyć się z faktem, iż w niedalekiej przyszłości dojdzie do zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, a także do jego wydłużenia – póki co mowa jest o 67 latach, chociaż wiek 70 lat jest równie prawdopodobny.

Prawo do emerytury – jakie są przesłanki?

Przesłanki uzyskania prawa do emerytury zostały określone w przepisach art. 24 i nast. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej jako ustawa emerytalna). Przepis ten wskazuje, iż zasady ustalania emerytury dotyczą osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku; osoby urodzone wcześniej obowiązują inne warunki (którymi w tym tekście nie będziemy się zajmować). Aktualnie ustawodawca odszedł od przesłanki wymaganego okresu ubezpieczenia, pozostawiając jedynie wymóg osiągnięcia odpowiedniego wieku emerytalnego. Dla kobiet wynosi on 60 lat, dla mężczyzn – 65 lat.

Powyższe oznacza, że dla samego ustalenia prawa do emerytury nie ma znaczenia długość przebytych okresów składkowych, wymagany jest jednak jakikolwiek okres podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu. Warto jednak wskazać, iż okres odprowadzania składek na ubezpieczenie emerytalne (wysługa) jest wciąż istotny, gdyż od niego zależy wysokość podstawy obliczenia emerytury.

Jak wyliczana jest emerytura?

Co do zasady kwota emerytury wypłacanej z ZUS-u stanowi wynik podzielenia podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia. Poniżej zostało przedstawione równanie:

Emerytura = podstawa obliczenia emerytury / średnie dalsze trwanie życia

Jak ustalić podstawę obliczenia emerytury?

Podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota składek na ubezpieczenia emerytalne zaksięgowane na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury. Zarówno składki na ubezpieczenie, jak i kapitał początkowy podlegają waloryzacji, dlatego też ich wysokość z upływem lat powinna wzrastać. Z kolei w przypadku osób, które zostały objęte ubezpieczeniami społecznymi już po 31 grudnia 1998 roku, podstawę obliczenia emerytury stanowi jedynie kwota składek na ubezpieczenie emerytalne uwzględniająca ich waloryzację. Warto wspomnieć, iż dla osób uczestniczących w II filarze emerytalnym do podstawy obliczenia emerytury wliczana zostaje także kwota środków zewidencjonowanych na subkoncie po ich waloryzacji. Nieco inaczej wylicza się podstawę w przypadku osób, które były objęte ubezpieczeniami społecznymi przed 1 stycznia 1999 roku, lecz po 31 grudnia 1998 roku nie podlegały już ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Dla nich podstawę obliczenia emerytury stanowi wyłącznie zwaloryzowany kapitał początkowy.

Kapitał początkowy ubezpieczonych przed 1 stycznia 1999 roku

Z racji tego, że ZUS przed 1 stycznia 1999 roku nie był zobowiązany do prowadzenia indywidualnych kont ubezpieczonych, wkład emerytalny wyliczany jest na podstawie faktycznego stażu pracy i wysokości zarobków w tamtym okresie. ZUS wylicza kapitał początkowy z urzędu, przy czym koniecznym jest złożenie stosownego wniosku oraz dostarczenie do urzędu kompletu wymaganych dokumentów.

Obliczanie wysokości kapitału początkowego obejmuje:

• okresy składkowe i nieskładkowe;
• część socjalną.

Obliczając okresy składkowe i nieskładkowe, przyjmuje się okresy udowodnione z uwzględnieniem pełnych miesięcy, zakładając po 1,3% podstawy wymiaru kapitału początkowego za każdy rok okresów składkowych i po 0,7% podstawy wymiaru – za każdy rok okresów nieskładkowych oraz po 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok opieki nad dzieckiem w wieku do lat 4.

Część socjalną natomiast ustala się przy uwzględnieniu 24% kwoty bazowej oraz współczynnika „p” proporcjonalnego do wieku i stażu ubezpieczeniowego osiągniętego do 31 grudnia 1998 roku. Do obliczenia kapitału początkowego przyjmuje się kwotę bazową wynoszącą 100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w II kwartale kalendarzowym 1998 roku, tj. 1220,89 zł. 24% kwoty bazowej wynosi zatem 293,01 zł. Wzór, według którego oblicza się współczynnik „p”, jest następujący:

Ustalając kapitał początkowy, ZUS nie bierze pod uwagę okresów ubezpieczenia społecznego rolników, okresów prowadzenia gospodarstwa rolnego oraz okresów pracy w gospodarstwie rolnym przed objęciem obowiązku ubezpieczenia.

Jak ustalić podstawę średniego dalszego trwania życia?

„Średnie dalsze trwanie życia” to statystyczny przeciętny okres, jaki powinien upłynąć od ustalenia prawa do emerytury do dnia śmierci ubezpieczonego. Wielkość tę ustala się na podstawie komunikatu prezesa GUS, zwanego „tablicą średniego dalszego trwania życia”. Komunikat ogłaszany jest w terminie do 31 marca każdego roku. Tablica ma za zadanie wskazać przewidywany okres pobierania przez ubezpieczonego emerytury i przez to pozwolić na równomierne rozłożenie i wypłacanie zgromadzonych przez emeryta środków na swoim koncie ZUS. Mimo iż średnia życia u kobiet jest wyższa, na potrzeby ustalenia emerytury średnia dalszego trwania życia wskazywana jest wspólnie dla kobiet i mężczyzn. W innym wypadku mogłoby dojść do sytuacji, kiedy przy takim samym okresie składkowym i takich samych zarobkach kobiety otrzymywałyby o wiele niższą emeryturę.

Ustalając emeryturę, przyjmuje się dane obowiązujące w dniu:

1. osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli wniosek o emeryturę został złożony w miesiącu osiągnięcia tego wieku lub przed miesiącem, w którym został osiągnięty wiek emerytalny;
2. złożenia wniosku o emeryturę, jeżeli wniosek złożono w miesiącach następujących po miesiącu, w którym został osiągnięty wiek emerytalny.

Średnie dalsze trwanie życia wynikające z tablicy obowiązującej w dniu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego może być zastosowane przez ZUS jedynie wówczas, gdy jest ono korzystniejsze od średniego dalszego trwania życia wynikającego z tablicy obowiązującej w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę.

Emerytura z urzędu – dla kogo?

Emerytura z urzędu jest świadczeniem przyznawanym osobom, które do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego pobierały rentę z tytułu częściowej lub całkowitej niezdolności do pracy. Emerytura ta przyznawana jest niezależnie od długości stażu ubezpieczeniowego. Co więcej, nie ma potrzeby składania jakiegokolwiek wniosku – emerytura przyznawana jest automatycznie. ZUS przyznaje ją z urzędu każdej osobie, która pobiera rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz rentę przyznaną w drodze wyjątku przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od dnia, w którym ubezpieczony osiągnie powszechny wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn).

ZUS, wyliczając wysokość emerytury, musi pamiętać, że świadczenie to nie może być niższe aniżeli:

• wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy przyznanej ubezpieczonemu;
• kwoty najniższej emerytury (od 1 marca 2022 roku to 1338,44 zł), o ile ubezpieczony posiada staż ubezpieczeniowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn.

Wyliczenie emerytury z ZUS-u – podsumowanie

Wyliczenie wysokości emerytury nie jest rzeczą prostą. Na szczęście proces ten ustawodawca pozostawił w rękach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. To właśnie pracownicy ZUS-u są obowiązani do skrupulatnego księgowania wszystkich składek emerytalnych, tak aby na ich podstawie końcowo wyliczyć należną emeryturę. Ubezpieczeni muszą jednak pamiętać, iż ZUS przed 1 stycznia 1999 roku nie prowadził indywidualnych kont ubezpieczonych, przez co obowiązek udowodnienia stażu pracy i wysokości osiąganych zarobków pozostaje w gestii przyszłych emerytów. Bez przekazania właściwych dokumentów otrzymywana emerytura może okazać się drastycznie niższa, aniżeli wskazywałby na to przepracowane lata. Dodatkowo warto pamiętać, że w zakładzie ubezpieczeniowym pracują ludzie i tam również może dojść do błędów w obliczeniach. Z racji tego osoby planujące przejść na emeryturę powinny posiadać wiedzę o sposobie wyliczania należnego im świadczenia, tak aby w razie wątpliwości móc skontrolować pracę urzędników.