Czynniki rakotwórcze - nowe przepisy ochronne dla pracowników

Wykonywanie pracy przez pracowników w warunkach narażających na czynniki rakotwórcze, działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu mutagennym i reprotoksycznym uznawane jest za generujące wiele zagrożeń i ryzyk. Aktualnie obowiązujące przepisy  W artykule przedstawiamy podstawowe zasady postępowania ochronnego, które wynikają z aktualnie obowiązujących przepisów.

Przepisy dotyczące ochrony pracowników przed czynnikami oraz procesami stwarzającymi szczególne zagrożenie dla pracownika

Zasady dotyczące ochrony pracowników przed czynnikami oraz procesami stwarzającymi szczególne zagrożenie dla pracownika uregulowano w Ustawie z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (kp). Szczegółowe rozwiązania w tym zakresie zostały ponadto zawarte w akcie wykonawczym (rozporządzeniu). 

Przepisy ochronne przewidziane w Kodeksie Pracy

Przepisy normujące obowiązki pracodawców w przypadku zatrudniania pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym oraz reprotoksycznym zawarto w art. 222 kp. 

Należy podkreślić, że przepis ten został znowelizowany w drodze Ustawy z dnia 23 maja 2024 roku o zmianie ustawy – kp, przy czym zmiany te weszły w życie 29 czerwca 2024 roku.

Podstawą zmian w kp są nowe rozwiązania wynikające z Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/431 z dnia 9 marca 2022 roku zmieniającej dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy.

Warto dodać, że substancje reprotoksyczne to takie, które mogą wywierać niekorzystny wpływ na funkcje seksualne i płodność u dorosłych mężczyzn i kobiet, a także na rozwój potomstwa. 

Poniżej w tabeli publikujemy pełne znowelizowane brzmienie omawianej regulacji prawnej (art. 222 kp).

Pomiary czynników szkodliwych w środowisku pracy

Pracodawca zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym obowiązany jest wykonywać ich pomiary w trybie i z częstotliwością określoną w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie kp, w szczególności stosować metody wczesnego wykrywania narażenia podczas awarii lub w przypadku wystąpienia innych nieprzewidzianych okoliczności.

Rejestr prac powodujących zagrożenie dla zdrowia pracownika

Pracodawca prowadzi rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym. Powyższy rejestr obejmuje następujące dane:

• wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym są stosowane, produkowane bądź występują jako zanieczyszczenia lub produkt uboczny oraz wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin, a także czynników wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji bądź stosowania;
• uzasadnienie konieczności stosowania ww. substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;
• wykaz i opis stanowisk pracy, na których wykonywane są prace, których realizacja powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;
• liczbę pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w stężeniach powyżej 0,1 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia i pozostałych pracowników, z uwzględnieniem płci;
• określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym występujących na stanowisku pracy, drogę i poziom narażenia oraz czas jego trwania;
• rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym. 

Rejestr pracowników zatrudnionych w narażeniu na czynniki rakotwórcze

Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym i przechowywać go wraz z rejestrem prac powodujących zagrożenie dla zdrowia przez okres 40 lat po ustaniu narażenia, a w przypadku pracowników zatrudnionych przy pracach z substancjami chemicznymi lub ich mieszaninami o działaniu reprotoksycznym bez jednoczesnego działania rakotwórczego lub mutagennego przechowywać przez okres 5 lat. Rejestr pracowników zatrudnionych w narażeniu zawiera:

• datę wpisu do rejestru;
• imię, nazwisko pracownika oraz jego stanowisko pracy, na którym występuje określony rodzaj narażenia;
• numer PESEL, a w przypadku jego braku – numer dokumentu potwierdzającego tożsamość.

W przypadku likwidacji zakładu pracy pracodawca przekazuje wspomniane wyżej rejestry właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu.

Udostępnianie danych zawartych w rejestrach

Dane zawarte w rejestrze prac powodujących zagrożenie dla zdrowia pracownika i rejestrze pracowników narażonych są udostępniane:

• lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, których dane dotyczą, oraz przedstawicielom instytucji wykonujących z mocy odrębnych przepisów nadzór nad realizacją zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników;
• lekarzom uprawnionym do orzekania w zakresie chorób zawodowych określonych w przepisach Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 września 2009 roku w sprawie chorób zawodowych;
• pracownikom — w zakresie informacji, które dotyczą ich osobiście, oraz przedstawicielom pracowników — w zakresie anonimowych informacji zbiorowych.

Obowiązki informacyjne pracodawcy oraz przeszkolenie pracownika

Pracodawca informuje pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających substancje chemiczne, ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, a także o wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych. Ponadto jest on obowiązany przeszkolić pracownika w zakresie:

• ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym i dodatkowego ryzyka wynikającego z palenia tytoniu oraz środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ograniczenia narażenia;
• wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu ograniczenia narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;
• konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej;
• działań zapobiegających wypadkom oraz koniecznych do podjęcia przez pracowników, w tym pełniących obowiązki ratownicze, podczas wypadków oraz działań ratowniczych.

Pracodawca jest obowiązany — przed powierzeniem pracownikowi pracy z substancjami chemicznymi lub ich mieszaninami o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym — poinformować pracownika o obowiązku poddania się kontroli zdrowia związanej z ustalonymi w odrębnych przepisach wartościami dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB).

Uczestnictwo pracowników w działaniach dotyczących ochrony zdrowia w miejscu pracy

Pracodawca jest obowiązany:

• zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym albo ograniczających poziom tego narażenia;
• umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę stosowania wymagań określonych w przepisach wykonawczych i innych przepisach regulujących zasady BHP.

Pracodawca jest także obowiązany informować na bieżąco pracowników i ich przedstawicieli o narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, a w przypadkach narażenia powstałego w wyniku awarii i innych zakłóceń procesu technologicznego bądź w wyniku podejmowanych prac remontowych, konserwacyjnych i w innych okolicznościach — o przyczynach powstałego narażenia oraz o środkach zapobiegawczych, jakie już zostały lub które będą podjęte w celu poprawy sytuacji.

Obowiązki lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę nad pracownikami 

Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami narażonymi jest obowiązany zapoznać się z warunkami ich pracy i posiadać udokumentowane informacje dotyczące rodzaju i wielkości narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym. Lekarz, o którym mowa, ma obowiązek udzielania informacji:

• pracownikowi – o wynikach badań i ocenie jego stanu zdrowia oraz o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej powinien się poddać po ustaniu pracy w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym;
• pracodawcy, przedstawicielom pracowników oraz działającej w zakładzie pracy komisji BHP — o ocenie stanu zdrowia pracowników, dokonanej z uwzględnieniem tajemnicy lekarskiej.

Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad narażonymi pracownikami może ponadto zgłosić wniosek dotyczący zlecenia przez pracodawcę przeprowadzenia dodatkowych badań stanu zdrowia innych pracowników narażonych w sposób podobny — w przypadku rozpoznania lub podejrzenia u pracownika zmian w stanie zdrowia stwarzających podejrzenie, że powstały w wyniku narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym. Oprócz zlecenia przeprowadzenia powyższych badań pracodawca dokonuje weryfikacji uprzedniej oceny narażenia zawodowego, a w razie potrzeby stosuje odpowiednie dodatkowe środki zapobiegawcze.

Czynniki rakotwórcze - nowe przepisy ochronne dla pracowników - podsumowanie

Pracodawcy zatrudniający pracowników przy pracach w narażeniu na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym są obowiązani do podjęcia szeregu działań o charakterze profilaktycznym. Przede wszystkim pracodawca musi dokonywać pomiarów szkodliwych czynników w trybie i z częstotliwością określonych w odpowiednich przepisach BHP. Kolejne obowiązki w omawianym zakresie polegają na prowadzeniu rejestru prac w narażeniu oraz rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach. Pracodawca ma również określone obowiązki informacyjne oraz w zakresie przeszkolenia pracowników.