Emerytura honorowa - co to jest i dla kogo?

Emerytura honorowa jest szczególnego rodzaju świadczeniem funkcjonującym niejako na obrzeżach systemu ubezpieczeń społecznych, przyznawanym w odformalizowanym trybie.

Czym jest emerytura honorowa?

Od 1972 roku każdemu, kto ukończył 100 lat, przyznawane jest świadczenie pieniężne nazywane świadczeniem honorowym lub jako emerytura honorowa, w wysokości odpowiadającej kwocie bazowej ustalanej na podstawie przepisów Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Przysługuje ono osobie po ukończeniu 100. roku życia, niezależnie od innych dochodów czy uprawnień, jak również niezależnie od sytuacji osobistej i rodzinnej, bez względu na to, czy osoba pracowała i odprowadzała z tego tytułu składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne.

Kto i na jakiej podstawie prawnej przyznaje świadczenie?

Początkowo świadczenie to było możliwe w związku z upoważnieniem udzielonym 6 stycznia 1972 roku przez Prezesa Rady Ministrów Prezesowi Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do przyznawania osobom, które ukończyły 100 lat życia, świadczeń wyjątkowych na podstawie art. 116 Ustawy z dnia 23 stycznia 1968 roku o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

Poczynając od 1 stycznia 1999 roku, świadczenia wyjątkowo są przyznawane przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na podstawie upoważnienia zawartego w art. 83 ust. 1 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a ich wypłata finansowana jest z budżetu państwa. Wspomniany przepis stanowi, że ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą – ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek – podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes Zakładu może przyznać wyjątkowo świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.

W przypadku emerytów i rencistów rolnych świadczenie z tytułu ukończenia 100 lat przyznawane jest przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) od powstania KRUS na mocy Ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników, kiedy nastąpił podział kompetencji i pełny rozdział realizacji zadań z zakresu ubezpieczenia społecznego pomiędzy Prezesem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych a Prezesem Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Podział spowodował przejęcie przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego również zadań w zakresie obsługi emerytów i rencistów rolnych, którzy ukończyli 100 lat życia. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego przyznaje dodatek z tytułu ukończenia 100 lat wyłącznie osobom pobierającym rolnicze emerytury lub renty. Dodatek dla stulatka jest ustalany na takich samych zasadach jak dla emerytów i rencistów, którym dodatek wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Podstawy prawne przyznawania i wypłacania świadczenia honorowego budzą pewne wątpliwości, co omówiono w dalszej części niniejszego artykułu.

Procedura przyznawania i wypłacania świadczenia oraz jego wysokość

Świadczenie jest przyznawane z urzędu po ukończeniu przez emeryta lub rencistę 100 lat i wypłacane co miesiąc, niezależnie od otrzymywanej już rolniczej emerytury lub renty oraz przysługujących do tych świadczeń dodatków z innego tytułu. Przyznaje się je w wysokości odpowiadającej kwocie bazowej obowiązującej w dniu jego przyznania. Stanowi ono przychód podlegający opodatkowaniu podatkiem dochodowym, a także odprowadzana jest od niego składka na ubezpieczenie zdrowotne.

Począwszy od 1 marca 2023 roku, wysokość świadczenia honorowego wynosi 5540,25 zł.

Postulat nadania świadczeniu rangi instytucji ustawowej 

W petycji skierowanej do Sejmu RP 17 sierpnia 2020 roku, której nadano numer BKSP-145-IX-191/20, zaproponowano wprowadzenie regulacji ustawowej, która zawierałaby wyraźną podstawę prawną dla wypłacania omawianego świadczenia honorowego oraz zapewniała jego waloryzację.

Autor petycji zwrócił uwagę na wątpliwości dotyczące istnienia prawidłowej podstawy prawnej, wskazując, że w przypadku ZUS-u świadczenie przyznawane jest na podstawie dyskusyjnej, a w przypadku KRUS – nieistniejące, podstawy prawnej. Wyraził pogląd, że świadczenia przyznawane na podstawie art. 83 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powinny być świadczeniami wyjątkowymi i powinny być przyznawane po szczegółowej, opartej na zebranym materiale dowodowym analizie sprawy. W procesie podejmowania decyzji musi być uwzględniony interes społeczny i słuszny interes obywateli. Tymczasem świadczenia honorowe w jednakowej wysokości są przyznawane każdemu wnioskodawcy, który skończył 100 lat. Decyzja podejmowana jest bez względu na jego sytuację rodzinną, majątkową oraz zdrowotną. Z kolei w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników nie ma żadnej podstawy prawnej do wypłacania świadczenia honorowego osobom ubezpieczonym w tym systemie.

W petycji zawarto też konkretne propozycje unormowań prawnych wdrażających m.in. następujące rozwiązania:

• świadczenie powinno podlegać waloryzacji;
• wypłaty świadczenia powinien dokonywać wyłącznie ZUS (ujednolicenie podmiotu wypłacającego);
• wprowadzenie, oprócz wieku, dodatkowego kryterium w postaci okresu 20 lat zamieszkiwania w Polsce.

Wydaje się, że przedstawione w petycji stanowisko o niepewnym statusie podstaw prawnych wypłaty świadczenia honorowego jest uzasadnione. Jednak do tej chwili polski ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie proponowanych regulacji ustawowych.

Propozycja dotycząca sposobu ustalania dochodu mieszkańców DPS-u

We wrześniu 2018 roku Rada Ministrów rozpatrywała i opiniowała poselski projekt ustawy o zmianie Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej zakładający nowelizację art. 61 tego aktu prawnego, który reguluje zasady ponoszenia odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej (DPS). Projektowany przepis wprowadzić miał wyjątek dotyczący ustalania wysokości dochodu osób, które ukończyły 100 lat. Poselski projekt przewidywał dodanie w art. 61 ww. ustawy ustępu, który stanowiłby, że do dochodu mieszkańca DPS-u, który ponosi odpłatność za pobyt w tym domu, nie wlicza się świadczenia pieniężnego przyznawanego z tytułu ukończenia 100 lat.

Uzasadniając potrzebę wprowadzenia projektowanej zmiany, wnioskodawcy podali, że mieszkaniec domu pomocy społecznej otrzymujący świadczenie honorowe zobowiązany jest do wnoszenia z tego tytułu zwiększonej kwoty odpłatności za pobyt w domu pomocy społecznej, gdyż zgodnie z przepisem art. 61 ust. 2 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej opłata ta nie może przekraczać 70% jego dochodu. Ze względu na podtrzymanie wyjątkowego, honorowego charakteru tego świadczenia niezbędna zdaniem projektodawców jest modyfikacja przepisów poprzez wprowadzenie regulacji prawnej przewidującej, że do takiego dochodu nie wlicza się świadczenia honorowego.

W swoim stanowisku z 28 września 2018 roku (DSP.WPL.140.83.2018.ML) Rada Ministrów wskazała, że z przepisów ustawy o pomocy społecznej wynika, iż przy decydowaniu o odpłatności za pobyt w DPS-ie kluczowe znaczenie ma ustalenie wysokości dochodu osoby przebywającej w domu. W przypadku, gdy jest on zbyt niski, aby pensjonariusz mógł ponosić odpłatność, obowiązek ten przechodzi najpierw na małżonka, zstępnych i wstępnych, a w ostatniej kolejności na właściwą gminę. 

Biorąc to pod uwagę, w obowiązującym stanie prawnym uzyskanie przez stulatka, który jest mieszkańcem domu pomocy społecznej, świadczenia pieniężnego z tytułu ukończenia 100 lat, powoduje wzrost uzyskiwanego dochodu, a co za tym idzie – możliwość uiszczania należnej opłaty za pobyt w domu z własnych środków w przypadku, gdy do tej pory nie była ona w całości pokrywana przez mieszkańca domu ze względu na jego niski dochód. Wówczas osoby, na których ciąży w dalszej kolejności obowiązek pokrycia kosztów pobytu w DPS-ie, tj. najbliżsi pensjonariusza lub właściwa gmina, zostają zwolnieni z tego obowiązku. 

Takie rozwiązanie jest, zdaniem rządu, jak najbardziej uzasadnione zasadą pomocniczości obowiązującą w systemie pomocy społecznej. Nowe regulacje spowodowałyby nieuwzględnienie w dochodzie uzyskiwanym przez osobę przebywającą w domu pomocy społecznej kwoty świadczenia honorowego, które w swojej wysokości jest zbliżone do kosztów pobytu w DPS-ie. Mogłoby to prowadzić do zwolnienia osoby przebywającej w DPS-ie z odpłatności za ten pobyt i przeniesienia tego obowiązku na inne osoby, podczas gdy pensjonariusz dysponowałby swobodnie znaczną kwotą całego świadczenia honorowego – co byłoby sprzeczne z zasadą pomocniczości.

W stanowisku Rady Ministrów zwrócono też uwagę na to, że osoba, która ukończyła 100 lat, zwykle z racji wieku i stanu zdrowia wymaga wzmożonej opieki, pielęgnacji i pomocy w wykonywaniu codziennych czynności życiowych. W związku z tym środki otrzymywane w ramach świadczenia honorowego z tytułu ukończenia 100 lat powinny służyć głównie zaspokajaniu potrzeb tych osób, a nie, jak założono w projekcie, być wyłączone z dochodu, co skutkowałoby ponoszeniem kosztów całodobowych usług opiekuńczych i bytowych przez rodzinę lub pozostałych mieszkańców gminy. Konieczność pokrycia zwiększonych wydatków ponoszonych na opiekę nad osobą, która ukończyła 100 lat, uzasadnia – zdaniem rządu – pozostawienie istniejących przepisów bez zmian.

Mając powyższe na względzie, wydaje się, że zasadnym byłoby ujednoznacznienie przepisów ustawowych polegające na wprowadzeniu wyraźnej podstawy prawnej przyznawania emerytury honorowej (świadczenia honorowego) – aby obowiązujące w tym zakresie regulacje nie budziły wątpliwości zasygnalizowanych w omówionej petycji. Natomiast stanowisko Rady Ministrów dotyczące niewyłączania z dochodu mieszkańca DPS-u kwoty świadczenia honorowego można uznać za trafne.