Podejrzany, oskarżony, skazany – różnice
Prawo karne posługuje się specyficznymi definicjami, których znajomość może okazać się niekiedy bardzo przydatna. W praktyce zdecydowana większość osób błędnie używa pojęć podejrzany, oskarżony, skazany – tak naprawdę nie można ich stosować zamiennie.
Postępowanie karne i jego uczestnicy
Postępowanie karne cechuje się całkowitą odrębnością i zdecydowanie różni się od postępowań cywilnych i administracyjnych. Jego podstawowym celem jest udzielenie odpowiedzi, czy doszło do popełnienia czynu zabronionego (przestępstwa lub wykroczenia), a jeśli tak, to czy można ukarać sprawcę takiego zdarzenia.
W ramach postępowania karnego zawsze występują organy ścigania, do najpopularniejszych należą oczywiście policja oraz prokuratura. To one mają stać na straży przestrzegania prawa w Polsce oraz przygotowania sprawy do ewentualnego postępowania karnego toczącego się przed sądem (o ile oczywiście w ogóle do tego dojdzie).
Wśród uczestników postępowania karnego możemy wyróżnić:
- organy procesowe (np. sądy);
- strony procesowe i ich reprezentantów (np. podejrzany, pokrzywdzony, oskarżyciel publiczny lub prywatny);
- rzeczników interesu społecznego;
- osobowe źródła dowodowe;
- pomocników organów procesowych.
Podejrzany, oskarżony i skazany należą do kategorii stron procesowych, przy czym nie wszyscy muszą pojawiać się w ramach toczącego się postępowania sądowego.
Podejrzany
Zgodnie z treścią art. 71 § 1 Kodeksu postępowania karnego (kpk) za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Podejrzany pojawia się tak naprawdę na etapie badania całej sprawy, tj. w ramach postępowania przygotowawczego należącego do kompetencji policji lub prokuratury.
Podejrzany to podmiot, wobec którego nie stawia się jeszcze żadnych zarzutów, lecz istnieje prawdopodobieństwo, że to właśnie on dopuścił się czynu zabronionego. Postępowanie przygotowawcze ma na celu udzielić odpowiedzi, czy podejrzany rzeczywiście mógł popełnić przestępstwo i jeśli tak, to stanie się on wówczas oskarżonym. Jeśli jednak dana osoba okaże się niewinna, tj. organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie nie znajdzie stosownych dowodów obciążających podejrzanego, to wówczas nie przekształca się on w oskarżonego, a sprawa zostaje co do zasady umorzona (np. ze względu na brak dowodów lub niską szkodliwość społeczną czynu).
Z powołanego wyżej art. 71 § 1 kpk wynika bowiem, że za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Znaczenie zaś terminu „wydanie” i odkodowanie wynikających z niego norm prawnych może nastąpić jedynie przez pryzmat treści art. 313 § 1 kpk, który przewiduje, że jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają podejrzenie, iż czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i przesłuchuje się go, chyba że ogłoszenie postanowienia lub przesłuchanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju. Pomiędzy terminami „wydanie” a „sporządzenie” postanowienia zachodzi istotna różnica, jako że dla „wydania” niezbędne jest dopełnienie kolejnych czynności procesowych określonych w art. 313 § 1 kpk, niezbędnych dla skuteczności tej procesowej czynności. Aby zatem postanowienie o przedstawieniu zarzutów zostało uznane za wydane, czyli prawnie skuteczne, niezbędne jest kumulatywne spełnienie trzech warunków: sporządzenie postanowienia, jego niezwłoczne ogłoszenie i przesłuchanie podejrzanego.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że podejrzanego nie można utożsamiać z osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa. Z tą drugą mamy do czynienia wtedy, gdy podejrzewa się ją o popełnienie przestępstwa, ale której nie przedstawiono jeszcze zarzutu jego popełnienia. Osoba podejrzana nie jest stroną postępowania karnego.
Oskarżony
Jeśli przeciwko podejrzanemu zebrano odpowiedni materiał dowodowy, może on przekształcić się w oskarżonego. Art. 71 § 2 kpk stanowi, że za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania.
Oskarżonego możemy porównać do wyższej formy podejrzanego. Schemat przechodzenia danej osoby przez poszczególne fazy postępowania karnego wygląda więc następująco:
osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa -> podejrzany -> oskarżony
Posiadanie statusu oskarżonego nie oznacza jednak, że dana osoba zostanie skazana i sąd wymierzy jej jakąkolwiek karę. W toku postępowania karnego mogą się bowiem uwidocznić okoliczności przesądzające o obowiązku uniewinnienia danej osoby, czy to z przyczyn proceduralnych, czy też obiektywnych. Zgodnie z treścią art. 5 § 1 kpk oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.
Sąd I instancji winien dokonać oceny dowodów spełniającej standardy z art. 7 kpk i uwzględniającej okoliczności wypływające, tak z dowodów odciążających, jak i obciążających oskarżonych, kierując się zasadami doświadczenia życiowego i wskazaniami wiedzy, postrzegając poszczególne dowody nie jako zjawiska wyizolowane z całości postępowania dowodowego, ale jako elementy składające się na całość postępowania dowodowego. Dopiero bowiem takie ujęcie poszczególnych dowodów może doprowadzić do prawidłowej ich oceny, a w konsekwencji pozwoli poczynić konkretne i jednoznaczne ustalenia faktyczne.
Skazany
Osoba, wobec której sąd wymierzył karę, a wcześniej stwierdził też sprawstwo i winę, jest uznawana za skazanego. Z pojęciem tym mamy do czynienia tylko wtedy, gdy w danej sprawie pojawia się prawomocny wyrok skazujący, tj. taki, od którego nie przysługuje już zwyczajny środek zaskarżenia (apelacja). Warto podkreślić, że zgodnie z art. 242 Kodeksu karnego wykonawczego określenia „skazany” używa się także do tymczasowo aresztowanego oraz do sprawcy, wobec którego zastosowano środek zabezpieczający.
Skazany jest zobowiązany do wykonania nałożonej na niego kary, nie oznacza to jednak, że jest on pozbawionych jakichkolwiek praw. Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób odbywających karę pozbawienia wolności w zakładach zamkniętych. Skazani podlegają bowiem ochronie prawnej i nie mogą być naruszane względem nich prawa człowieka.
Osoba skazana za popełnienie przestępstwa zostaje wpisana do rejestru karnego, czego nie stosuje się ani względem podejrzanego, ani oskarżonego. Ma to istotne znaczenie przede wszystkim na rynku pracy – w zawodach, w których konieczne jest posiadanie tzw. czystej karty. Część przepisów oraz większość pracodawców nie chce zatrudniać osób, które były notowane i skazane za przestępstwo. Informację o skazaniu można jednak wykreślić z rejestru po upływie odpowiedniego okresu – wykreślenie odbywa się na wniosek albo z urzędu w zależności od rodzaju popełnionego czynu.
Podejrzany, oskarżony, skazany – podsumowanie
Pojęcia podejrzany, oskarżony, skazany pojawiają się tylko w ramach postępowania karnego, nie mogą być jednak używane zamiennie. Definicje muszą być stosowane tylko w ramach konkretnego etapu postępowania karnego, mimo że faktycznie dotyczą najczęściej jednej i tej samej osoby.