Postępowanie w sprawach nieletnich - podstawowe informacje, jakie należy wiedzieć

W stosunku do nieletnich, których cechuje demoralizacja lub którzy dopuścili się czynów przestępczych, popadając tym samym w konflikt z prawem, prowadzone będzie postępowanie uregulowane w Ustawie z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich. O tym jak przebiega postępowanie w sprawach nieletnich piszemy w niniejszym artykule.

Jakie środki może zastosować sąd względem nieletniego?

Sąd rozpoznający sprawę w postępowaniu w sprawach nieletnich stosuje środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym.

Środkami wychowawczymi są:

a) upomnienie;

b) zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do:

• naprawienia wyrządzonej szkody, 

• wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego bądź społeczności lokalnej, 

• przeproszenia pokrzywdzonego, 

• podjęcia nauki lub pracy, 

• uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, 

• powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,

• zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;

c) ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna;

d) ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego;

e) nadzór kuratora;

f) skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;

g) zakaz prowadzenia pojazdów;

h)orzeczenie przepadku rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;

i)orzeczenie umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;

j)umieszczenie w zakładzie poprawczym;

k)inne środki zastrzeżone w ustawie do właściwości sądu rodzinnego, w tym środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej.

• ze szkołą, do której nieletni uczęszcza;

• z poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną;

• z zakładem pracy, w którym nieletni jest zatrudniony;

• z lekarzem lub zakładem leczniczym.

Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym

Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego będącego uznanym za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, gdy przemawia za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacją nieletniego.

Postępowanie w sprawach nieletnich - właściwość sądu

Postępowania w sprawach nieletnich prowadzi sąd rodzinny właściwy ze względu na miejsce zamieszkania nieletniego, a gdy jest to trudne do ustalenia według miejsca pobytu nieletniego.

Z ważnych względów sąd rodzinny właściwy według miejsca zamieszkania nieletniego, którego sprawa dotyczy, może przekazać sprawę sądowi rodzinnemu, w którego okręgu nieletni przebywa. Jest to zasadne zwłaszcza jeżeli przyczyni się do przyspieszenia postępowania lub jego uproszczenia.

Postępowanie w sprawach nieletnich przed sądem

Co do zasady posiedzenia sądu rodzinnego w sprawach nieletnich są niejawne.

Postępowanie w sprawach nieletnich cechują analogie do postępowania karnego.

Nieletniemu tak jak podejrzanemu czy oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy.

Ponadto nieletni ma prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania, o czym należy go pouczyć przed przystąpieniem do przesłuchania bądź wysłuchania.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazuje, że stronami w tym postępowaniu są: nieletni, rodzice lub opiekun nieletniego, prokurator.

Prowadzenie postępowania w sprawie nieletniego wiąże się z kosztami, które będą obciążać rodziców nieletniego lub inne osoby zobowiązane do jego alimentacji, lub nieletniego, chyba że ze względu na warunki materialne i osobiste tych osób sąd orzekający uzna za celowe odstąpienie od obciążenia ich kosztami w całości lub w części.

Mediacja a postępowanie w sprawach nieletnich

Tak jak w innych rodzajach postępowań, w przypadku postępowania w sprawach nieletnich ustawodawca dopuszcza możliwość mediacji.

Sąd rodzinny na każdym etapie postępowania może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i nieletniego, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego.

Koszty postępowania mediacyjnego ponosi Skarb Państwa.

Stwierdzenie upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych u nieletniego

Sąd rozpoznający sprawę na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jest upoważniony w razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia do umieszczenia nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym.

Nadto sąd w razie potrzeby zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki – w domu pomocy społecznej.

Zawiadomienie o wszczęciu postępowania w sprawie nieletniego

Wszczynając postępowanie, sąd rodzinny zawiadamia o tym fakcie rodziców lub opiekuna nieletniego.

Sąd może zawiadomić o wszczęciu i ukończeniu postępowania w sprawie nieletniego szkołę, do której nieletni uczęszcza, odpowiednią instytucję państwową, społeczną lub jednostkę samorządową, w szczególności powiatowe centrum pomocy rodzinie właściwe ze względu na miejsce zamieszkania nieletniego.

Wywiad środowiskowy

Prowadząc postępowanie przeciwko nieletniemu, sąd rodziny zleca przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, który pozwoli na zebranie danych dotyczących nieletniego i jego środowiska, w tym zachowania się i warunków wychowawczych nieletniego, sytuacji bytowej rodziny, przebiegu nauki nieletniego i sposobu spędzania czasu wolnego, jego kontaktów środowiskowych, stosunku do niego rodziców albo opiekuna, podejmowanych oddziaływań wychowawczych, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień nieletniego.

Wywiad środowiskowy przeprowadza kurator sądowy, z zastrzeżeniem, że w wyjątkowych przypadkach przeprowadzenie wywiadu środowiskowego może być zlecone: przedstawicielom organizacji społecznych, osobom godnym zaufania, jednostkom policji, opiniodawczym zespołom sądowych specjalistów, pracownikom pedagogicznym schronisk dla nieletnich lub zakładów poprawczych.

Obrońca nieletniego

Nieletni w toku postępowania w sprawach nieletnich może korzystać z pomocy obrońcy – adwokata lub radcy prawnego.

Ponadto nieletni może złożyć wniosek o ustanowienie obrońcy z urzędu. Obrońca z urzędu na wniosek nieletniego wyznaczony zostanie przez prezesa sądu, gdy ten stwierdzi udział obrońcy w sprawie za potrzebny, a nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Ustanowiony dla nieletniego obrońca może podejmować czynności procesowe jedynie na korzyść nieletniego, uwzględniając jego słuszny interes.

Orzeczenie kończące postępowanie w sprawach nieletnich

Przepisy określają dyrektywy, jakimi musi kierować się sąd rodzinny orzekający w sprawie dotyczącej nieletniego. Musi on kierować się przede wszystkim dobrem nieletniego i dążyć do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu. Zastosowane środki powinny pomóc zmierzać do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.

Decydując się na zastosowanie konkretnych środków, sąd bierze pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania.

Zaskarżenie postanowienia wydanego w sprawie dotyczącej nieletniego

Od wydanego przez sąd rodzinny postanowienia przysługują środki odwoławcze – apelacja, którą rozpoznaje sąd okręgowy w składzie 3 sędziów.

Środek odwoławczy wniesiony przez nieletniego lub jego rodziców, lub opiekuna uważa się za zwrócony przeciwko całości orzeczenia, chyba że dotyczy tylko kosztów postępowania.

W sprawach prowadzonych na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich strony mogą skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające ich prawa bądź szkodzące ich interesom.

Prokurator, kwestionując orzeczenie sądu rodzinnego, może wnieść środek odwoławczy zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść nieletniego.

Postępowanie w sprawach nieletnich pod pewnymi względami przypomina postępowanie karne, jednak nie jest to klasyczny rodzaj postępowania karnego. Celem tego postępowania jest przede wszystkim eliminacja niepożądanych społecznie negatywnych zachowań nieletniego.