Cudzoziemiec w sądzie - jak wygląda postępowanie sądowe?
Postępowanie sądowe toczy się według ściśle określonych zasad, które ulokowane zostały przede wszystkim w Kodeksie postępowania cywilnego. Cudzoziemcy mogą być stronami toczących się procesów, ale czy w takim przypadku obowiązują ich reguły inne niż te odnoszące się do obywateli polskich? Czy cudzoziemiec w sądzie może być stronami postępowania?
Postępowanie sądowe
Procedura sądowa może przybierać różne formy – cywilną, karną lub administracyjną. W ramach tych trzech typów możemy wyróżnić także postępowania procesowe i nieprocesowe (typowe dla spraw o charakterze cywilnym). W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze stronami postępowania, które pozostają w konflikcie – określamy je mianem powoda (inicjatora sprawy sądowej) oraz pozwanego (tego, przeciwko komu dana sprawa została wytoczona). W przypadku spraw o charakterze nieprocesowym w postępowaniu pojawia się zaś wnioskodawca (inicjator sprawy) oraz uczestnicy postępowania (podmioty, które biorą udział w danej sprawie). Sprawy nieprocesowe, jak wskazuje na to sama nazwa, nie mają co do zasady charakteru spornego, a więc wnioskodawca i uczestnicy z reguły nie pozostają ze sobą w konflikcie.
W przypadku spraw o charakterze karnym i administracyjnym mamy do czynienia z podobnymi podmiotami występującymi przede wszystkim w rolach stron postępowania. Sprawy tego rodzaju charakteryzują się zupełną odrębnością zarówno od spraw cywilnych, jak i od siebie nawzajem. Przejawem tego jest chociażby odrębne uregulowanie zasad postępowania sądowego – w Kodeksie postępowania karnego oraz Ustawie z dnia 30 sierpnia 2002 roku – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
Bez względu na rodzaj sprawy sądowej oraz tryb jej prowadzenia cudzoziemiec może być podmiotem, który występuje w ramach danego postępowania. Ustawodawca nie wprowadza w tym zakresie żadnych ograniczeń, co w praktyce oznacza, że obcokrajowiec może być zarówno powodem, pozwanym, oskarżonym, pokrzywdzonym, uczestnikiem postępowania lub wnioskodawcą. Cudzoziemcy mogą być także świadkami w ramach wszystkich postępowań sądowych, pod warunkiem jednak, że sąd będzie mógł się z nimi skomunikować.
Zdolność sądowa i procesowa cudzoziemców
Obcokrajowcy mogą naruszać obowiązujące w Polsce prawo i fakt posiadania obywatelstwa innego państwa nie powinien być czynnikiem chroniącym taką osobę przed poniesieniem odpowiedzialności za swoje zachowanie. Podobnie będzie w przypadku, gdy to obcokrajowiec został pokrzywdzony lub poszkodowany przez inną osobę – również ma prawo do wytoczenia sprawy sądowej przeciwko sprawcy.
Możliwość uczestniczenia w procesie w charakterze strony jest określana mianem zdolności sądowej. Z kolei możliwość dokonywania skutecznych czynności przed sądem (np. złożenie pozwu, wniosków dowodowych, apelacji) to zdolność procesowa. W przypadku polskich obywateli zdolność sądowa przysługuje każdemu człowiekowi już od chwili urodzenia. W stosunku zaś do zdolności procesowej wymagane jest posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc uzyskanie statusu osoby pełnoletniej i nieubezwłasnowolnionej.
Zdolności sądowa i procesowa nie są takie same na całym świecie, ponieważ każdy kraj może stosować odrębne reguły w tym zakresie. Ocena tych dwóch zdolności cudzoziemca nie może więc odbywać się na podstawie polskich regulacji prawnych. Jak wskazuje art. 1117 kpc, zdolność sądową cudzoziemców, zagranicznych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi określa się według prawa właściwego dla ich zdolności prawnej. Zdolność procesową podmiotów zagranicznych określa się według prawa właściwego dla ich zdolności do czynności prawnych. Cudzoziemiec niemający zdolności procesowej według prawa wskazanego powyżej może dokonywać czynności procesowych przed sądem polskim, jeżeli miałby zdolność procesową według prawa polskiego.
Jak wynika z powyższego, ocena zdolności sądowej i procesowej obcokrajowca odbywa się co do zasady na podstawie jego rodzimych regulacji prawnych. W praktyce może to niekiedy oznaczać, że dana osoba nie będzie mogła uczestniczyć w sprawie sądowej ze względu na swój wiek.
Ocena zdolności sądowej i procesowej jest najważniejsza z punktu widzenia legalności każdego postępowania sądowego. Jeśli okazałoby się, że obcokrajowiec nie posiadał ww. zdolności, a mimo to aktywnie uczestniczył w toczącym się postępowaniu, wówczas będzie można je w całości podważyć. Rola cudzoziemca odgrywa wówczas drugorzędne znaczenie – najistotniejszy jest fakt, czy taka osoba w ogóle mogła dokonywać jakichkolwiek czynności procesowych i występować w jakiejkolwiek roli w toczącym się postępowaniu. Dotyczy to również przypadków, w których cudzoziemiec pojawia się w sądzie w charakterze świadka.
Cudzoziemiec w sądzie a tłumacz
Jeśli cudzoziemiec zna język polski i potrafi się nim posługiwać, stanowi to dla sądu spore ułatwienie – odpada wówczas konieczność przywoływania odpowiedniego tłumacza. Pamiętajmy, że koszty pracy takiej osoby wchodzą do kosztów całego postępowania i oscylują wokół kilku tysięcy złotych. Dla przypomnienia, koszty zakończonej sprawy sądowej obciążają co do zasady tego, który przegrał.
Tak naprawdę decyzję o przywołaniu tłumacza do sprawy podejmuje sąd w ramach własnego uznania. Jeśli więc skład orzekający zna język, którym posługuje się cudzoziemiec, to pomoc tłumacza nie zawsze będzie bezwzględnie konieczna. Należy jednak pamiętać o tym, aby obcokrajowiec był pouczony o przysługujących mu prawach i ciążących obowiązkach w ramach toczącego się postępowania. Jeśli nie nastąpi to w zrozumiały dla niego sposób, postępowanie będzie można podważyć.
Ani art. 265 Kodeksu postępowania cywilnego, ani art. 5 § 2 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych nie przewidują obowiązku automatycznego przybrania tłumacza dla osoby, dla której język polski nie jest językiem ojczystym. Warunkiem skorzystania z pomocy tłumacza jest zaistnienie przesłanki niedostatecznego władania językiem polskim. W pierwszej kolejności o poziomie znajomości języka będzie decydować przekonanie samej strony.
W przypadku gdy cudzoziemiec zamierza posługiwać się dokumentami mającymi istotny wpływ na przebieg sprawy sądowej, konieczne staje się ich przetłumaczenie na język polski. W takiej sytuacji tłumaczenie musi być zrealizowane przez tłumacza przysięgłego, a więc osobę, która posiada prawo do wykonywania tego zawodu i poświadczy przetłumaczone dokumenty odpowiednią pieczęcią oraz certyfikatem. Cudzoziemiec musi więc złożyć w sądzie oryginał dokumentu w języku obcym, jego tłumaczenie przysięgłe oraz odpowiednią liczbę kopii obu dokumentów. Przedkładanie tłumaczeń zwykłych (np. dokonanych przez samego obcokrajowca lub zwykłego tłumacza) nie będzie respektowane w sądzie, co w praktyce oznacza, że dokument taki zostanie pominięty w postępowaniu dowodowym.
Adwokat dla cudzoziemca w sądzie
Polskie prawo nie zakazuje korzystania z pełnomocników przez cudzoziemców, którzy biorą udział w postępowaniu sądowym. W zasadzie takie rozwiązanie jest wręcz postulowane, ponieważ z reguły obcokrajowcy nie znają naszego systemu prawnego i mogą mieć problemy ze zrozumieniem większości pouczeń stosowanych wobec nich przez polskie sądy.
Cudzoziemiec może wybrać dowolnego adwokata lub radcę prawnego, który będzie go reprezentował na sali sądowej. W tym zakresie stosujemy takie same zasady, jak względem obywateli polskich. Obcokrajowiec może zmieniać swoich pełnomocników w dowolnej liczbie przez cały czas trwania danej spraw, zarówno w I jak i II instancji.
Polskie przepisy nie wprowadzają ograniczeń, jeśli chodzi o możliwość ubiegania się o pomoc prawną z urzędu. Jeśli cudzoziemca nie stać na wynajęcie profesjonalnego prawnika, zawsze może zwrócić się o to do sądu z odpowiednim wnioskiem. Najpierw musi jednak uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych w całości lub odpowiedniej części. Wnioskując o tzw. adwokata z urzędu, cudzoziemiec musi wykazać, że nie stać go na prywatne opłacenie prawnika oraz udokumentować posiadany przez siebie majątek i źródło swoich dochodów. Jeśli sąd uzna złożony wniosek za należycie uzasadniony, przyzna obcokrajowcowi adwokata lub radcę prawnego z urzędu, za którego nie trzeba będzie w ogóle płacić. W takiej sytuacji koszty świadczonej pomocy prawnej są pokrywane z budżetu państwa. Obcokrajowiec ma możliwość rezygnacji z usług przyznanego mu prawnika, jednak co do zasady traci wówczas możliwość ubiegania się o nowego adwokata lub radcę prawnego z urzędu.
Podsumowanie
Cudzoziemcy mogą brać udział w postępowaniach sądowych na podobnych zasadach jak obywatele polscy, jednak pod warunkiem, że posiadają zdolność sądową i procesową. Ocena takiej zdolności następuje co do zasady w odniesieniu do norm prawa krajowego danej osoby. Cudzoziemiec ma prawo do tłumacza, choć decyzję w tym zakresie podejmuje ostatecznie sąd. Podobnie jest w przypadku pomocy prawnej z urzędu, o którą może wnioskować każdy obcokrajowiec. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby obywatel innego kraju korzystał jednak z prywatnej i odpłatnej pomocy wybranego przez siebie adwokata lub radcy prawnego.
