Świadek w sprawie – prawa, obowiązki, zagrożenia

Kluczem do każdego sporu sądowego są dowody. Strony – zarówno powód (tj. osoba, która występuje z określonym żądaniem), jak i pozwany (tj. osoba, która broni się przed roszczeniem powoda) mają prawo do przedstawiania dowodów na poparcie swoich twierdzeń. Dowody mogą mieć rozmaity charakter, choć największe znaczenie mają te pochodzące z zeznań świadków. Świadek w sprawie może odegrać kluczową rolę w trakcie procesu. 

Strony procesu decydują o świadkach

Choć o powołaniu danej osoby na świadka ostatecznie decyduje sąd prowadzący postępowanie, wydając tzw. postanowienie o dopuszczeniu i przeprowadzeniu dowodów, zasadniczo o wyborze świadków decydują strony. Przygotowując się do procesu, każda ze stron podejmuje decyzję o powołaniu konkretnych dowodów (na przykład dokumentów, opinii biegłych czy właśnie zeznań świadków) i podaje sądowi listę świadków wraz z ich adresami oraz okolicznościami, na jakie mają zostać przesłuchani.

Przykład 1.

Joanna Kowalska jest zatrudniona na stanowisku pracownika obsługi administracyjnej. Jeden z jej byłych kolegów z pracy wytoczył przeciwko ich wspólnemu pracodawcy pozew o mobbing. W pozwie wskazał Joannę Kowalską jako świadka na potwierdzenie zdarzeń mających miejsce w zakładzie pracy i niewłaściwych zachowań pracodawcy. Joanna Kowalska otrzymała przesyłkę poleconą z wezwaniem z sądu. Mimo że nadal pozostaje ona w stosunku pracy z pozwanym pracodawcą, jej obowiązkiem jest stawiennictwo w sądzie i złożenie zeznań, nawet jeżeli jej zeznania mogą być niekorzystne dla pracodawcy. 

Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego świadkami nie mogą być:

• osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń; 
• wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli „zastrzeżone” lub „poufne” oraz osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem;
• przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową;
• współuczestnicy jednolici (w których przypadku wyrok odniesie taki sam skutek względem każdego z nich).

Z powyższego wyliczenia wynika zatem, że niemal każda osoba powołana na świadka będzie musiała stawić się w sądzie i złożyć zeznania. Przepisy polskiego prawa nie określają minimalnego wieku takiej osoby, ograniczając się do stwierdzenia o „zdolności do spostrzegania i komunikowania swoich spostrzeżeń”, co oznacza, że świadkiem może być również osoba, która nie ukończyła jeszcze 18. roku życia, jeżeli jej stan umysłowy pozwala na złożenie zeznań.

Świadek nie ma dostępu do akt sprawy.

W wezwaniu sąd musi wskazać:

• imię, nazwisko i adres świadka;
• miejsce i czas przesłuchania;
• dane stron sprawy (imiona i nazwiska albo nazwy);
• przedmiot sprawy (na przykład sprawa o mobbing, o przywrócenie do pracy, o zadośćuczynienie);
• pouczenie o obowiązkach świadka, w tym o odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań;
• informację o prawie do zwrotu poniesionych w związku ze stawiennictwem w sądzie wydatkach.

Czasem świadek w sprawie może odmówić zeznań

Otrzymanie wezwania oznacza, że osoba powołana na świadka musi stawić się w sądzie w wyznaczonym terminie i złożyć zeznania. Obowiązki te są aktualne, nawet jeżeli świadek nie będzie posiadał żadnej wiedzy na temat, którego dotyczy postępowanie.

W wyjątkowych sytuacjach może on odmówić złożenia zeznań lub odpowiedzi na konkretne pytanie. Dzieje się tak wtedy, gdy konieczna jest ochrona innych wartości niż potrzeba dojścia do prawdy w procesie sądowym – na przykład wówczas, gdy prawo chroni więzi pomiędzy członkami najbliższej rodziny.

Prawo do odmowy złożenia zeznań przysługuje:

• małżonkom stron, 
• wstępnym stron (np. rodzicom), 
• zstępnym stron (np. dzieciom);
• rodzeństwu;
• osobom powinowatym w tej samej linii lub stopniu (tj. członkom rodziny męża lub żony strony, na przykład teściom), 
• osobom pozostającym ze stronami w stosunku przysposobienia.

Co ważne, prawo do odmowy złożenia zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. 

Przykład 2.

Karolina została powołana na świadka w procesie o odszkodowanie, w którym pozwanym jest jej były mąż. Nie chce ona zeznawać. Mimo że od rozwodu upłynęło już kilka lat, może ona odmówić złożenia zeznań. Aby skorzystać z tego prawa, musi stawić się w sądzie w dacie określonej w wezwaniu i oświadczyć, że odmawia składania zeznań.

Świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli:

• zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową;
• zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. 

Przed rozpoczęciem przesłuchania sąd musi pouczyć świadka o tych prawach.

Świadek w sprawie ma prawo do zwrotu kosztów

Świadek ma prawo do zwrotu kosztów poniesionych w związku z koniecznością stawiennictwa w sądzie:

• zwrotu kosztów podróży (własnym samochodem według tzw. kilometrówki albo publicznym środkiem transportu);
• zwrotu utraconych zarobków lub dochodów (za przeciętny dzień pracy);
• zwrotu poniesionych wydatków (na przykład kosztów noclegu, jeżeli był konieczny).

Wniosek o zwrot kosztów powinien zostać złożony w terminie 3 dni od daty czynności (tj. na przykład od daty rozprawy, na której świadek został przesłuchany).

Zwrot wydatków następuje na wniosek. Jednocześnie to na osobie powołanej na świadka ciąży obowiązek udowodnienia poniesionych wydatków (na przykład poprzez przedłożenie biletu PKP). Prawo do zwrotu kosztów przysługuje świadkowi nawet wówczas, gdy osoba ta stawiła się w sądzie, lecz ostatecznie nie złożyła zeznań (na przykład z powodu opóźnienia w rozprawie). 

Kary w razie niestawiennictwa

Jeżeli świadek nie stawi się w sądzie bez usprawiedliwienia, bez uzasadnienia odmówi złożenia zeznań albo złożenia przyrzeczenia, sąd nałoży na niego karę grzywny. W wyjątkowych przypadkach sąd ma również prawo do nałożenia na świadka kary aresztu (maksymalnie 7 dni).