Kompensata ze środków publicznych dla ofiary przestępstwa
Nie wszyscy o tym wiedzą, ale w przepisach prawa polskiego istnieje regulacja, która umożliwia ofiarom przestępstwa, czyli pokrzywdzonym w postępowaniu karnym, uzyskanie kompensaty ze środków publicznych. Jaka to ustawa? Komu przysługuje i co pokrywa kompensata ze środków publicznych? Jaka może być jej wysokość? M.in. na te pytania zostanie udzielona odpowiedź w dalszej części artykułu.
Podstawa prawna
Podstawą dla instytucji kompensaty dla ofiary przestępstwa ze środków publicznych jest Ustawa z dnia 7 lipca 2005 roku o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych. W ustawie znajdują się postanowienia dotyczące wewnątrzkrajowego mechanizmu kompensacyjnego wdrażające zalecenia unijne dotyczące współpracy między krajami Unii Europejskiej w transgranicznych sprawach kompensacyjnych.
Mimo, że ustawa została uchwalona już kilkanaście lat temu, nie jest powszechnie stosowana i rzadko kiedy się o niej słyszy. Artykuł przybliży tę regulację.
Komu i kiedy przysługuje prawo do tej kompensaty?
Jak wskazuje sam tytuł ustawy, kompensata ze środków publicznych przysługuje ofiarom niektórych czynów zabronionych. Jednak jak określić, kto nią jest?
Odpowiedź zawarta jest w samej ustawie.
Zgodnie z nią ofiarą jest:
- osoba fizyczna, która na skutek czynu zabronionego poniosła śmierć;
- osoba fizyczna, która na skutek czynu zabronionego doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, trwających dłużej niż 7 dni.
Ponadto kompensata może być też przyznana osobie najbliższej ofiary, czyli jej małżonkowi lub osobie pozostającej z nią we wspólnym pożyciu, jej wstępnym lub zstępnym oraz osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia.
Przykład 1.
Pan Marcin został pobity przez nieznanych sprawców, a w wyniku tego zdarzenia po kilkunastu dniach poniósł śmierć. Jego żona poniosła koszty leczenia – wykupowała odpowiednie medykamenty, a następnie poniosła koszty pogrzebu, w łącznej kwocie 20 000 zł. Z uwagi na nieustalenie sprawców, niemożliwe było uzyskanie odszkodowania od sprawcy lub sprawców. Dlatego jest osobą uprawnioną do kompensaty ze środków publicznych.
Kompensata jest przyznawana, jeśli czyn zabroniony został popełniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na szkodę osoby, która ma miejsce stałego pobytu na tym terytorium lub na terytorium innego państwa członkowskiego UE.
Kompensata jest przyznawana jedynie wtedy i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzymania lub kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu od:
- sprawcy lub sprawców czynu zabronionego,
- ubezpieczyciela,
- pomocy społecznej
– niezależnie od tego, czy sprawca lub sprawcy czynu zabronionego zostali ustaleni.
Wynika z tego, że kompensaty można domagać się ze środków publicznych wtedy, kiedy:
- ofiara nie może nic uzyskać z żadnego innego źródła;
- ofiara otrzymała jakieś środki, jednak nie pokrywają one poniesionej szkody.
Co może pokrywać kompensata ze środków publicznych?
Kompensata może być przyznana w kwocie, która może pokrywać wyłącznie:
- utracone zarobki lub inne środki utrzymania;
- koszty związane z leczeniem i rehabilitacją;
- koszty pogrzebu, w przypadku śmierci pokrzywdzonego.
Utrata zarobku i koszty muszą być skutkiem przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu ofiary bądź jej osoby najbliższej.
Wysokość kompensaty nie jest jednak nielimitowana – np. gdy koszty leczenia i rehabilitacji wyniosą 200 000 zł, to niestety nie otrzymamy takiej kwoty.
Ustawa przewiduje bowiem górną granicę wysokości kompensaty.
Jest to kwota 25 000 zł w przypadku ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia trwających dłużej niż 7 dni, natomiast, gdy ofiara poniosła śmierć – 60 000 zł.
Przykład 2.
W wyniku pobicia pani Maria doznała złamania żeber, obu rąk, nogi, miała także liczne siniaki ciała i podbiegnięcia krwawe, a jej stan psychiczny był bardzo zły – miała stany lękowe, bała się wychodzić z domu. Podejmowała leczenie ortopedyczne, chirurgiczne, psychologiczne i psychiatryczne. Miała przepisane liczne leki. Wydała na to, w pierwszym okresie, kilkadziesiąt tysięcy złotych. Sprawcą była osoba bezrobotna, bez prawa do zasiłku, bezdomna. Nie miała żadnych środków na zaspokojenie roszczeń pani Marii, dlatego kobieta mogła się domagać kompensaty ze środków publicznych (można jej jednak przyznać maksymalnie 25 000 zł).
Kompensata nie pokrywa zatem wszystkich wydatków, krzywd moralnych, zadośćuczynienia za krzywdę w postaci bólu, cierpienia fizycznego i psychicznego, a jedynie względnie wymierne koszty i utracony zarobek.
Jeżeli jednak sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może zasądzić odpowiednią sumę, mieszczącą się w ramach wskazanych w ustawie.
Kompensata ze środków publicznych nie przysługuje albo przysługuje w mniejszej wysokości, jeżeli ofiara przyczyniła się do popełnienia czynu zabronionego. Ocenia się to stosunkowo do stopnia przyczynienia.
Przykład 3.
W wyniku zderzenia się 2 pojazdów doszło do wypadku. Sprawcą został uznany 1 z kierowców. Pasażer z drugiego samochodu doznał złamania nogi, co spowodowało, że przechodził rehabilitację przez wiele miesięcy, dodatkowo wiązało się to z kosztownym leczeniem. Okazało się jednak, że podczas podróży nie miał zapiętych pasów bezpieczeństwa, a sąd ustalił, że w ten sposób w 30% przyczynił się do swojego stanu zdrowia i czynu zabronionego. Kompensata będzie musiała być pomniejszona o 30% z uwagi na przyczynienie.
Kompensaty nie przyznaje się, jeżeli:
- ofiara była współsprawcą czynu zabronionego, wskutek którego wywodzi swoje prawo do kompensaty, lub godziła się na ryzyko doznania skutków czynu zabronionego;
- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających jego popełnienie;
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego.
Gdzie zgłosić żądanie kompensaty?
Jeżeli ustalimy, że przysługuje nam roszczenie o kompensatę, czyli:
- jesteśmy ofiarą czynu zabronionego lub osobą najbliższą ofiary;
- nie uzyskaliśmy od sprawcy, ubezpieczyciela lub pomocy społecznej zwrotu utraconego zarobku, kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu, albo uzyskaliśmy je w niepełnej kwocie;
- czyn popełniono na terenie Polski na obywatelu polskim
– możemy się o nią starać.
Organ właściwy w sprawie o przyznanie kompensaty ze środków publicznych to sąd rejonowy właściwy ze względu na miejsce stałego pobytu uprawnionego do kompensaty. Sprawy toczą się w wydziałach cywilnych, w postępowaniu nieprocesowym, a czynności mogą wykonywać referendarze sądowi, co ma na celu przyspieszenie tych postępowań.
Jeżeli nie jest możliwe ustalenie miejsca stałego pobytu osoby uprawnionej albo gdy go nie ma, sądem właściwym jest sąd, w którego okręgu popełniono czyn zabroniony. A jeśli i to jest niemożliwe do wskazania, wniosek należy złożyć do Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie.
Wniosek może złożyć osoba uprawniona lub prokurator, na jej rzecz. Tylko te podmioty będą uczestnikami takiego postępowania – uprawniony oraz prokurator.
Od postanowienia o kompensacie można się odwołać, poprzez zażalenie lub skargę na czynności komornika, zależnie od podmiotu, który wydał orzeczenie. Jeśli rozstrzygnięcie w II instancji nadal będzie niezadowalające, niestety nie ma możliwości złożenia od niego skargi kasacyjnej – zgodnie z przepisami taka nie przysługuje.
Warunki formalne wniosku o kompensatę
We wniosku o kompensatę należy zawrzeć:
- imię, nazwisko i adres miejsca stałego pobytu osoby uprawnionej, a jeśli ofiara poniosła śmierć, także jej ostatni adres miejsca stałego pobytu;
- numer identyfikacyjny PESEL osoby uprawnionej oraz ofiary, która poniosła śmierć, jeżeli go posiadają albo posiadały;
- datę i miejsce popełnienia czynu zabronionego, który stanowi podstawę ubiegania się o kompensatę, wraz ze zwięzłym opisem czynu i jego skutków;
- informację o poniesionych kosztach leczenia, rehabilitacji, pogrzebu oraz utraconych zarobkach lub innych środkach utrzymania;
- oświadczenie osoby uprawnionej, złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej, o nieuzyskaniu odszkodowania od sprawcy, ubezpieczyciela lub pomocy społecznej.
Do wniosku należy dołączyć:
- odpis zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa;
- odpis wyroków i postanowień wydawanych w postępowaniu karnym;
- odpisy zaświadczeń lekarskich, opinii biegłych na fakt obrażeń, podejmowanego leczenia;
- w przypadku ubiegania się o kompensatę przez osobę najbliższą – dokumenty potwierdzające ten fakt;
- inne dokumenty, np. faktury, dokumenty dot. utraconego zarobku lub źródła dochodu.
Wniosek wypełnia się na specjalnym, utworzonym przez Ministerstwo Sprawiedliwości, formularzu.
Kto wypłaca kompensatę?
Kompensata ze środków publicznych wypłacana jest przez sąd rejonowy, który wydał postanowienie o jej przyznaniu, w terminie miesiąca od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Wypłata następuje ze środków budżetu państwa.
Termin na złożenie wniosku
Wniosek o kompensatę składa się do sądu rejonowego w terminie 3 lat od dnia ujawnienia się skutków czynu zabronionego, nie później jednak niż w terminie 5 lat od dnia jego popełnienia. Po tym czasie roszczenie wygasa i nie można się go skutecznie domagać.
Czy może dojść do zwrotu kompensaty?
Jeżeli kompensata ze środków publicznych zostanie przyznana z naruszeniem przepisów ustawy, osoba, której ją przyznano, jest obowiązana ją zwrócić. Jeśli ujawnią się okoliczności naruszenia przepisów przy postępowaniu o kompensatę, to prokurator wzywa osobę, której ją przyznano, do jej zwrotu, w terminie 30 dni od dnia doręczenia wezwania.
W przypadku niezwrócenia w ww. terminie kompensaty, prokurator wytacza powództwo o zwrot kwoty na rzecz Skarbu Państwa.
Roszczenie regresowe Skarbu Państwa
Jeśli wypłacana jest kompensata ze środków publicznych, to Skarb Państwa ma roszczenie przeciwko sprawcy lub sprawcom przestępstwa, na którego skutek ofiara poniosła śmierć albo doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia.
Jeśli jest kilku sprawców, ponoszą oni solidarną odpowiedzialność za zobowiązanie – zapłata przez 1 z nich, zwalnia pozostałych z długu, a następnie ma on przeciwko nim roszczenie regresowe.
Żądanie regresu od sprawcy lub sprawców odbywa się w postępowaniu cywilnym, a powództwo wytacza prokurator.