Profilaktyczna opieka zdrowotna nad pracownikami narażonymi na działanie czynników rakotwórczych i mutagennych

29 czerwca 2024 roku zmieniono brzmienie art. 222 Kodeksu pracy. Przepis ten normuje obecnie postępowanie pracodawcy w zakresie przeciwdziałania narażeniu pracowników na działanie czynników rakotwórczych, mutagennych i reprotoksycznych, a nie – jak wcześniej – tylko pierwszych dwóch rodzajów czynników. Poniżej zasygnalizowano najważniejsze uregulowania zawarte w tym przepisie oraz w przepisach wykonawczych i określenie jak wygląda profilaktyczna opieka zdrowotna nad pracownikami zatrudnionymi w narażeniu na działanie czynników rakotwórczych i mutagennych w środowisku pracy.

Definicje czynników szkodliwych

W § 2 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 roku w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy – dalej „rozporządzenie” – wydanego na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 222 § 3 kp zawarto definicje:

1. czynnika o działaniu rakotwórczym, czynnika o działaniu mutagennym oraz substancji o działaniu reprotoksycznym – poprzez odesłanie do klasyfikacji wynikającej z załącznika I do Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 roku w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1907/2006, zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1272/2008”, oraz do załącznika nr 1 do rozporządzenia (Wykazu czynników oraz procesów technologicznych związanych z uwalnianiem substancji chemicznych i mieszanin o działaniu rakotwórczym lub mutagennym);

2. nieprogowej substancji reprotoksycznej (czyli substancji, dla której nie istnieje bezpieczny poziom narażenia zdrowia pracowników) oraz progowej substancji reprotoksycznej (czyli substancji, dla której istnieje bezpieczny poziom narażenia dla zdrowia pracowników) – poprzez odesłanie do przepisów Rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 roku w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

W dalszej części artykułu na oznaczenie wymienionych czynników i substancji użyto skrótowej nazwy „czynników szkodliwych”.

Profilaktyczna opieka zdrowotna nad pracownikami - obowiązek ograniczania narażenia zdrowia pracowników

Zgodnie z art. 222 § 1 kp w razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie czynników szkodliwych pracodawca:

1. zastępuje te czynniki mniej szkodliwymi dla zdrowia, lub

2. stosuje inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.

Przepis § 4 rozporządzenia nakłada na pracodawcę obowiązek wykonywania pomiarów czynników szkodliwych i stosowania metod wczesnego wykrywania narażenia na te czynniki podczas awarii lub w przypadku wystąpienia innych nieprzewidzianych okoliczności. Jeżeli z przyczyn technicznych niemożliwe jest zastąpienie czynnika szkodliwego bardziej bezpiecznym, pracodawca zapewnia, aby wytwarzanie i używanie tego czynnika, w miarę istnienia technicznych możliwości, odbywało się w systemie zamkniętym. Jeżeli zastosowanie systemu zamkniętego jest niemożliwe, pracodawca zapewnia zmniejszenie narażenia pracowników na działanie czynnika szkodliwego, stosując inne środki opisane w rozporządzeniu.

W § 5 rozporządzenia ustalono, że w przypadku używania czynników szkodliwych pracodawca:

1. ogranicza ich liczbę w miejscu pracy;

2. utrzymuje na jak najniższym poziomie liczbę pracowników, którzy są lub mogą być narażeni na ich działanie;

3. projektuje tak procesy pracy i środki kontroli technicznej, aby uniknąć powstawania czynników szkodliwych w miejscu pracy lub ograniczyć ich powstawanie do minimum;

4. usuwa czynniki szkodliwe w miejscu ich powstawania, do miejscowego wyciągu lub do ogólnego systemu wentylacji, w należyty sposób i zgodnie z wymogami ochrony zdrowia i środowiska;

5. stosuje właściwe metody i procedury pracy, w tym wykorzystuje istniejące procedury badań i pomiarów czynników szkodliwych określone w przepisach Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 roku w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, w celu wczesnego wykrywania nadmiernego zagrożenia powstałego w wyniku nieprzewidywalnego zdarzenia lub wypadku;

6. stosuje środki ochrony zbiorowej lub – tam, gdzie nie można uniknąć narażenia na działanie czynników szkodliwych za pomocą innych środków – środki ochrony indywidualnej;

7. stosuje środki higieny, szczególnie regularne czyszczenie podłóg, ścian i innych powierzchni;

8. odgranicza miejsca zagrożone i stosuje odpowiednie znaki ostrzegawcze, włącznie ze znakami „zakaz palenia”, w miejscach, w których pracownicy są lub mogą być narażeni na działanie czynników szkodliwych;

9. określa plan działania w nagłych wypadkach, które mogą wyniknąć z nadmiernego narażenia na działanie czynników szkodliwych;

10. stosuje sposoby bezpiecznego przechowywania, przeładunku i transportu, szczególnie przez zastosowanie pojemników szczelnie zamkniętych i oznakowanych w sposób czytelny i widoczny;

11. stosuje sposoby bezpiecznego gromadzenia, przechowywania i usuwania odpadów, włącznie z zastosowaniem pojemników szczelnie zamkniętych i oznakowanych w sposób czytelny i widoczny.

Wykaz czynników szkodliwych 

Jak stanowi § 3 rozporządzenia, wykaz czynników szkodliwych – dalej „wykaz” – obejmuje:

1. substancje chemiczne spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze, mutagenne lub działające szkodliwie na rozrodczość kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem nr 1272/2008;

2. mieszaniny zawierające substancje chemiczne wymienione w pkt 1 w stężeniach powodujących spełnienie kryteriów klasyfikacji mieszaniny jako rakotwórczej, mutagennej lub działającej szkodliwie na rozrodczość kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem nr 1272/2008;

3. czynniki lub procesy technologiczne związane z uwalnianiem substancji chemicznych i mieszanin o działaniu rakotwórczym lub mutagennym określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia.

Rejestr prac

W myśl art. 222 § 2 kp pracodawca rejestruje wszystkie rodzaje prac wykonywanych w kontakcie z czynnikami szkodliwymi, określonymi w wykazie. Dane ujmowane w tym rejestrze szczegółowo określono w § 6 ust. 1 rozporządzenia.

Obowiązek poinformowania inspektora sanitarnego oraz inspektora pracy

Pracodawca jest zobowiązany do przekazania informacji o czynnikach szkodliwych właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie, w terminie do 15 stycznia, za rok poprzedni, albo na ich wniosek. Informacja uwzględnia dane zamieszczone we wspomnianym rejestrze prac i jest sporządzana według wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do rozporządzenia (§ 6 ust. 2 rozporządzenia).

Rejestr pracowników

Drugim obowiązkiem ewidencyjnym pracodawcy, wspomnianym w art. 222 § 2 kp, jest prowadzenie rejestru pracowników zatrudnionych przy pracach wykonywanych w kontakcie z czynnikami szkodliwymi wymienionymi w wykazie. Jak stanowi § 7 rozporządzenia, rejestr ten zawiera:

1. datę wpisu do rejestru;

2. imię i nazwisko pracownika oraz jego stanowisko pracy;

3. numer PESEL, a w przypadku jego braku – numer dokumentu potwierdzającego tożsamość.

Przechowywanie rejestrów, ich forma i udostępnianie

Rejestr pracowników, wraz z rejestrem prac, dotyczący:

1. czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym przechowuje się przez okres 40 lat po ustaniu narażenia na te czynniki;

2. substancji reprotoksycznych niebędących jednocześnie czynnikami o działaniu rakotwórczym lub mutagennym przechowuje się przez okres 5 lat po ustaniu narażenia na te substancje.

Rejestry prowadzi się w formie papierowej lub elektronicznej.

 Dane z rejestrów są udostępniane m.in.:

1. lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, których dane dotyczą;

2. lekarzom uprawnionym do orzekania w zakresie chorób zawodowych określonych w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 roku w sprawie chorób zawodowych;

3. pracownikom – w zakresie informacji, które dotyczą ich osobiście, oraz przedstawicielom pracowników – w zakresie anonimowych informacji zbiorowych (§ 8-10 rozporządzenia).

Informacja dla pracowników, ich szkolenie i kontrola zdrowia

Pracodawca:

1. informuje pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających czynniki szkodliwe, a także o wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych;

2. przeprowadza okresowe szkolenia pracownika w zakresie zagadnień związanych z narażeniem na działanie czynników szkodliwych, i dodatkowego ryzyka, które wynika z palenia tytoniu;

3. zapewnia kontrolę zdrowia pracownika związaną z indywidualną oceną pracownika – w celu określenia stanu jego zdrowia w związku z narażeniem na działanie czynników szkodliwych podczas pracy;

4. informuje pracownika, przed powierzeniem pracy z czynnikami szkodliwymi, w przypadku których ustalono wartość dopuszczalnego stężenia określonych substancji w materiale biologicznym, o konieczności przeprowadzania kontroli jego zdrowia związanej z tymi wartościami dopuszczalnymi (§ 11 rozporządzenia).

Udział pracowników w przeciwdziałaniu narażeniom na czynniki szkodliwe

Pracodawca:

1. zapewnia udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie czynników szkodliwych lub ograniczających poziom tego narażenia;

2. umożliwia pracownikom lub ich przedstawicielom kontrolę stosowania wymagań określonych w rozporządzeniu oraz w innych przepisach regulujących zasady bezpieczeństwa i higieny pracy;

3. informuje na bieżąco pracowników lub ich przedstawicieli o narażeniu na działanie czynników szkodliwych, a w przypadkach narażenia powstałego w wyniku awarii i innych zakłóceń procesu technologicznego lub w wyniku podejmowanych prac remontowych, konserwacyjnych i w innych okolicznościach – o przyczynach powstałego narażenia oraz o środkach zapobiegawczych, jakie już zostały podjęte lub będą podjęte w celu poprawy sytuacji (§ 12 rozporządzenia).

Zadania lekarza, monitoring, badania

Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami zapoznaje się z warunkami ich pracy i musi mieć udokumentowane informacje dotyczące rodzaju i wielkości narażenia na działanie czynników szkodliwych. Jest też obowiązany do udzielania informacji:

1. pracownikowi – o wynikach badań i ocenie jego stanu zdrowia oraz o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej powinien się poddać po ustaniu zatrudnienia przy pracach z czynnikami szkodliwymi;

2. pracodawcy, przedstawicielom pracowników oraz działającej u pracodawcy komisji bezpieczeństwa i higieny pracy – o ocenie stanu zdrowia pracowników, z zachowaniem tajemnicy lekarskiej;

3. pracodawcy – zbiorczo o przypadkach nowotworu złośliwego, niekorzystnego wpływu na funkcje seksualne i płodność u dorosłych płci męskiej i żeńskiej lub na rozwój potomstwa, jeżeli uzna to za wynik zawodowego narażenia na czynnik szkodliwy, z zachowaniem tajemnicy lekarskiej.

Pracodawca, na wniosek lekarza, zleca prowadzenie biologicznego monitorowania narażenia na działanie czynników szkodliwych oraz stosuje inne metody umożliwiające wczesne wykrycie skutków tego narażenia.

W przypadku rozpoznania lub podejrzenia u pracownika zmian w stanie zdrowia, co do których istnieje podejrzenie, że powstały w wyniku narażenia na działanie czynników szkodliwych, lub w przypadku stwierdzenia przekroczenia dopuszczalnego stężenia określonych substancji w materiale biologicznym pracodawca, na wniosek lekarza, zleca przeprowadzenie dodatkowych badań stanu zdrowia innych pracowników narażonych w podobny sposób, dokonuje weryfikacji uprzedniej oceny tego narażenia, a w razie potrzeby – stosuje odpowiednie dodatkowe środki zapobiegawcze (§ 13 i 14 rozporządzenia).

Regulacje zawarte w art. 222 kp, w zakresie rozszerzenia go na substancje reprotoksyczne, oraz w rozporządzeniu, implementują do polskiego systemu prawnego przepisy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/431 z dnia 9 marca 2022 roku zmieniającej dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy.