Wizerunek dziecka – dobro dziecka czy jego rodziców?
Wizerunek każdego człowieka stanowi jego dobro osobiste. Do przypadku dzieci i młodzieży prawo odnosi się jednak w szczególny sposób. Czy dotyczy to także kwestii ich wizerunku? Kto powinien dbać o wizerunek dziecka i czy stanowi on dobro małoletnich, czy też jego rodziców?
Czym jest wizerunek człowieka?
Wizerunek to nic innego jak podobizna danego człowieka, która została utrwalona w formie rysunku, obrazu, fotografii lub rzeźby. Stanowi on przedstawienie konkretnej osoby pozwalające na jej identyfikację bez względu na sposób ujęcia. Możliwość rozpoznania człowieka jest warunkiem ochrony prawnej stworzonego wizerunku. Innymi słowy, jeśli utrwalona forma postaci ludzkiej nie pozwala przypisać jej do danego człowieka, to taki wizerunek nie jest chroniony prawnie. Warto dodać w tym miejscu, że wizerunek nie musi oznaczać przedstawienia całej postaci człowieka, aby był prawnie chroniony. Utrwalenie samej twarzy lub popiersia będzie wystarczające do stosowania odpowiednich przepisów prawnych odnoszących się do dóbr osobistych człowieka.
Przykład 1.
Kamil jest zawodowym fotografem, który wykonuje zdjęcia artystyczne i urzędowe swoich klientów. Czy zdjęcia, które są wykorzystywane dla potrzeb składania wniosków o wydanie dokumentów urzędowych (np. dowodu osobistego, paszportu, prawa jazdy), są objęte ochroną prawną?
Tak, ponieważ widnieją na nich wizerunki klientów, które z łatwością pozwalają zidentyfikować daną osobę.
Przykład 2.
Czy wizerunki stworzone przez małe dzieci w szkole na polecenie nauczyciela mogą być traktowane jako wizerunki podlegające ochronie prawnej?
Co do zasady nie, ponieważ tego rodzaju rysunki z reguły nie pozwalają na identyfikację narysowanej osoby. W niektórych przypadkach, jeśli praca dziecka będzie bardzo realistyczna, to taki wizerunek może zostać objęty ochroną prawną. Warunkiem jest jednak możliwość identyfikacji zobrazowanej osoby.
Wizerunek człowieka nie jest uzależniony od wieku danej osoby, jej płci, statusu materialnego czy też pozycji zawodowej. W praktyce oznacza to, że możemy o nim mówić zarówno względem małoletnich, jak i pełnoletnich osób. Dotyczy to także osób, które zostały ubezwłasnowolnione częściowo lub całkowicie. Wizerunek jest dobrem osobistym każdego człowieka i z tego tytułu podlega ochronie prawnej. Bez zgody danego człowieka nie jest więc możliwe wykorzystywanie jego wizerunku w żadnym celu, zwłaszcza w celu zarobkowym.
Ochrona prawna a wizerunek dziecka
Zgodnie z treścią art. 81 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
- osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
- osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Wizerunek jest dobrem osobistym wymienionym wprost w art. 23 kc. Przyjmuje się, że w zasadzie pojęcie wizerunku w rozumieniu art. 23 KC i art. 81 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest tożsame, z tym że w przypadku, o którym stanowi art. 81 Prawa autorskiego dla zrealizowania się ochrony prawnej konieczne jest wykazanie, że doszło do rozpowszechnienia wizerunku – jako dobra niematerialnego – bez zgody uprawnionego i jednocześnie nie zachodzą wyjątki przewidziane w ust. 1 i 2 art. 81. Jest to ochrona formalna i obiektywna w tym znaczeniu, że każdy przypadek rozpowszechniania wizerunku osoby w sposób sprzeczny z tym przepisem stanowi naruszenie prawa do wizerunku. Natomiast w przypadkach naruszenia wizerunku innych niż jego rozpowszechnienie, objętych art. 23 w zw. z art. 24 kc, konieczne jest wykazanie ingerencji w sferę interesu idealnego związanego z tym dobrem, czyli cześć, dobre imię lub prywatność. Prezentowany jest też inny nurt interpretacyjny co do relacji art. 23 kc i art. 81 Prawa autorskiego, opowiadający się za kumulatywną ochroną prawa do wizerunku, w ramach którego prawo to jest chronione zarówno przez art. 23 kc, jak i art. 81 Prawa autorskiego, stanowiącego doprecyzowanie zakresu ochrony wynikającej z art. 23 kc.
W przypadku dzieci ochrona prawna ich wizerunku doznaje szczególnych ograniczeń. Małoletni nie posiadają bowiem pełnej zdolności do czynności prawnych, co powoduje, że za ich działania odpowiadają co do zasady rodzice lub prawni opiekunowie. Dotyczy to również wyrażania zgody na rozpowszechnianie wizerunku dzieci. Mimo że stanowi on ich dobro osobiste, to jednak nie mogą one samodzielnie decydować o możliwości jego rozpowszechniania.
Przykład 3.
Magda jest samotną matką, która wychowuje 5-letniego Kacpra. Pewnego dnia otrzymała propozycję udziału syna w reklamie produktów dla dzieci. Kobieta zgodziła się na wykorzystanie wizerunku małoletniego. Czyje dobro osobiste stanowi wizerunek dziecka wykorzystany w reklamie?
Jest to dobro osobiste Kacpra, ponieważ to jego postać została utrwalona i rozpowszechniona poprzez reklamę. Dobro osobiste jest przynależne każdemu człowiekowi i należy odróżnić je od osoby uprawnionej do wyrażenia zgody na rozpowszechnianie wizerunku. W tym przypadku taką zgodę mogła wyrazić wyłącznie matka dziecka, choć nie dotyczyła ona jej wizerunku.
Wizerunek dziecka i zgoda na jego udostępnianie
Mimo że wizerunek dziecka stanowi jego dobro osobiste, to zgoda na jego rozpowszechnianie może być wyrażona przez rodziców lub prawnych opiekunów. Małoletni nie ma więc mocy sprawczej do tego, aby skutecznie decydować o swoim wizerunku. Nawet jeśli otrzyma wynagrodzenie za rozpowszechnienie zdjęcia lub nagrania, na którym został utrwalony, to takie działanie będzie niezgodne z prawem, jeśli nastąpi wbrew woli rodziców.
Inną kwestią będzie wyrażenie zgody na rozpowszechnianie wizerunku przez jednego rodzica przy sprzeciwie drugiego. W tej kwestii jednoznacznie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 18 listopada 2021 roku (sygn. akt I ACa 591/21), który stwierdził, że rozpowszechnianie wizerunku dziecka stanowi istotną sprawę w rozumieniu art. 97 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (kro), a przez to wymaga uzyskania zgody obojga rodziców. W tezie swojego orzeczenia sąd wyraźnie zaznaczył, że przepis art. 97 kro, stanowiący o obowiązku i uprawnieniu każdego z rodziców do wykonywania władzy rodzicielskiej oraz konieczności zwrócenia się do sądu opiekuńczego w sytuacji braku porozumienia pomiędzy rodzicami w istotnych sprawach dziecka, należy interpretować rozszerzająco. O zakwalifikowaniu sprawy jako istotnej nie powinny decydować wyłącznie kryteria obiektywne (ocena sądu), lecz także subiektywne (ocena wnioskodawcy), skoro brak porozumienia między rodzicami doprowadził do konfliktu, a odmowa rozstrzygnięcia przekreślałaby cel omawianego przepisu. Pojęcie istotnej sprawy dziecka sprowadzałoby się przy takiej wykładni do spraw, w których rodzice nie mogą dojść do porozumienia. Odmowa rozstrzygnięcia sprawy przez sąd mogłaby prowadzić do pogłębienia się konfliktu i w tym sensie byłaby sprzeczna z naczelną zasadą polskiego prawa rodzinnego, tj. ochroną dobra dziecka. W przypadku, gdy rodzice nie potrafią dojść ze sobą do porozumienia co do możliwości wykorzystania wizerunku ich dziecka, konieczne staje się oddanie sprawy pod rozstrzygnięcie sądu rodzinnego. Innymi słowy, zgoda jednego rodzica na rozpowszechnienie wizerunku dziecka jest niewystarczająca i narusza prawo.
Przykład 4.
Tomasz i Agata są małżeństwem i mają 7-letnią córkę Karolinę. Matka dziecka wyraziła zgodę na udział małoletniej w zdjęciach reklamowych produktu spożywczego. Agata nie poinformowała jednak męża o swojej decyzji. Tomasz dowiedział się o całej sprawie z gazety, w której zobaczył zdjęcia swojej córki. Mężczyzna zdenerwował się, że Agata podjęła samodzielną decyzję w tak ważnej kwestii i zapowiedział, że zakaże agencji reklamowej rozpowszechniania zdjęć Karoliny. Czy ojciec dziecka może podjąć takie kroki?
Tak, ponieważ zgoda na rozpowszechniany wizerunek dziecka została podjęta tylko przez jednego rodzica, ojciec został pominięty, a przysługuje mu taki sam zakres władzy rodzicielskiej jak Agacie. Tomasz ma prawo domagać się od agencji reklamowej zaprzestania wykorzystywania wizerunku jego dziecka.
Przykład 5.
Monika jest rozwiedziona z Karolem, z którym ma 4-letniego syna Mateusza. Byłe małżeństwo posiada pełną władzę rodzicielską nad wspólnym dzieckiem, przy czym Mateusz na stałe mieszka z matką. Monika regularnie wrzuca zdjęcia syna na portale społecznościowe, nie konsultuje się przy tym z Karolem i nie prosi go o zgodę. Mężczyzna dowiedział się o działaniu byłej żony i chce, aby ta nie rozpowszechniała wizerunku ich syna – czy ma do tego prawo?
Tak, ponieważ rozwód nie spowodował ustania lub ograniczenia władzy rodzicielskiej Karola. Mężczyzna może domagać się usunięcia zdjęć Mateusza z internetu, ponieważ wizerunek dziecka został tam umieszczony bez jego wiedzy i woli.
Wizerunek dziecka jako dobro dziecka czy jego rodziców? Podsumowanie
Wizerunek dziecka stanowi jego wyłączne dobro osobiste podlegające ochronie prawnej. Z racji braku pełnej zdolności do czynności prawnych małoletni nie może jednak decydować o rozpowszechnianiu swojego wizerunku, zwłaszcza gdy miałoby to nastąpić za odpłatnością. Decyzję w tym zakresie mogą podjąć wyłącznie jego rodzice lub prawni opiekunowie. Pamiętajmy jednak, że zgoda na rozpowszechnienie wizerunku dziecka wymaga zgody obojga rodziców.
