Działanie na szkodę wierzyciela - czy grozi za to odpowiedzialność karna?

Dłużnik, który dokonuje czynności w celu pokrzywdzenia wierzyciela, musi liczyć się z odpowiedzialnością karną za takie czyny. Co grozi za działanie na szkodę wierzyciela?

Udaremnienie lub uszczuplenie wierzyciela

Art. 300 Kodeksu karnego dotyczy przestępstwa udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela. W myśl powoływanego przepisu dłużnik, który w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie tego przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Surowsza odpowiedzialność karna spotka dłużnika, który w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlegać on bowiem będzie karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Przepisy Kodeksu karnego przewidują zaostrzoną odpowiedzialność karną wobec dłużnika, który w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości udaremnia bądź uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, wyrządzając tym szkodę wielu wierzycielom. W tym przypadku dłużnik podlegać będzie karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Pokrzywdzenie wierzyciela

Ponadto w art. 301 kk spenalizowano różne formy przestępstwa pokrzywdzenia wierzyciela.

Pierwszą z nich jest sytuacja, kiedy dłużnik kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy, opierając się na przepisach prawa, nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku. W takiej sytuacji podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Drugą z nich jest sytuacja, kiedy dłużnik kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności. W tym przypadku podlega on karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Trzecią z nich jest sytuacja, kiedy dłużnik kilku wierzycieli w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania. Dłużnik w tym przypadku podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Zaspokojenie wybranych wierzycieli i łapownictwo w postępowaniu egzekucyjnym

Ponadto w art. 302 kk przewidziano odpowiedzialność za przestępstwo zaspokojenia wybranych wierzycieli i przestępstwo łapownictwa w postępowaniu egzekucyjnym.

I tak dłużnik, który w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Dłużnik, który wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Karze tej podlega również wierzyciel, który w związku powyższym postępowaniem przyjmuje korzyść za działanie na szkodę innych wierzycieli albo takiej korzyści żąda.

Zbieg przestępstw dotyczących działania na szkodę wierzyciela

Kwestia zbiegu wskazanych przestępstw działania na szkodę wierzyciela była przedmiotem rozważań judykatury – i tak w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 28 listopada 2018 roku (sygn. II AKa 377/17) wskazano: „Mając na względzie przedmiot ochrony wyrażony w przepisach art. 300 § 1, 2 i 3 kk oraz w art. 302 § 1 kk należy przyjąć, że w pierwszym wypadku dłużnik dokonuje zamachu na prawidłowość obrotu gospodarczego i majątkowe interesy swoich wierzycieli oraz na powagę orzeczeń organów państwowych. Zachowanie dłużnika polega zatem na obniżaniu wartości jego majątku, zubożeniu stanu tego majątku, pomniejszaniu składników tego majątku, ukryciu majątku przed wierzycielami. Skutkiem zachowania dłużnika jest udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia jego wierzyciela. Natomiast w drugim wypadku, zamach dłużnika dokonywany jest na zasady rządzące sposobem zaspokajania wierzycieli w sytuacji, gdy jest zagrożony niewypłacalnością lub upadłością i nie może zaspokoić wszystkich wierzycieli. W tym wypadku, dłużnik nie podejmuje żadnych destrukcyjnych czy patologicznych czynności w stosunku do swojego majątku, ale spłaca lub zabezpiecza wierzyciela posiadającego wymagalną wierzytelność. Dłużnik nie dokonuje zamachu na obrót gospodarczy, ale na zasady zaspokajania roszczeń wierzycieli, gdy jest zagrożony niewypłacalnością lub upadłością. Zachowanie dłużnika ma charakter formalny, gdyż przestępstwo z art. 302 § 1 kk ma charakter bezskutkowy (zob. J. Majewski, op. cit., s. 774, według którego zwrotu »czym działa na szkodę« nie można łączyć z wyrządzeniem szkody wierzycielom, gdyż do takiej nie musi dojść; przez »działanie na szkodę wierzycieli« należy rozumieć zaś zachowanie, które może w jakikolwiek sposób ograniczyć możliwość zaspokojenia wierzyciela). Rozstrzygając analizowane kwestie, należy mieć w polu widzenia, że w przepisie z art. 302 § 1 kk dłużnik spłaca określonego wierzyciela, który ma wobec niego słuszne roszczenie i wymagalną wierzytelność. Gdyby nie okoliczności modalne, w których dłużnik się znajduje, powinien on spłacić wymienioną wierzytelność. Faworyzując wierzyciela, dłużnik nie podejmuje jednak żadnych czynności wymienionych w art. 300 § 1 kk. Dłużnik nie dokonuje zatem zamachu na interesy majątkowe wierzycieli, gdyż nie uszczupla i nie ukrywa swojego majątku. Okoliczność modalna w postaci grożącej dłużnikowi niewypłacalności lub upadłości, będąca elementem treści rozważanych przepisów, która charakteryzuje stan majątkowy dłużnika, nie przesądza zaś o możliwości zastosowania kumulatywnego albo eliminacyjnego zbiegu przepisów art. 300 § 1, 2 i 3 kk oraz art. 302 § 1 kk. Zwrot »czym działa na szkodę pozostałych« wyrażony w art. 302 § 1 kk należy natomiast interpretować przez pryzmat przedmiotu ochrony i  przedmiotu zamachu oraz czynności sprawczych podejmowanych przez dłużnika. Spłacając lub zabezpieczając tylko niektórych wierzycieli, dłużnik, któremu grozi niewypłacalność lub upadłość, działa na szkodę pozostałych wierzycieli w takim znaczeniu, w jakim przymusowa egzekucja roszczenia jednego wierzyciela powoduje szkodę w postaci uszczuplenia lub udaremnienia zaspokojenia innego wierzyciela. Instytucja egzekucji prowadzi bowiem do zaspokojenia roszczenia/roszczeń jednego wierzyciela bądź wierzycieli kosztem pozostałych, których wymagalne roszczenia nie zostają zaspokojone. Według sądu odwoławczego, pomimo że konstrukcja przepisu art. 302 § 1 kk jest zbliżona do konstrukcji przepisów art. 300 § 1–3 kk, to jednak przestępstwo z art. 302 § 1 kk nie stanowi postaci żadnego z przestępstw określonych w art. 300 § 1–3 kk (zob. R. Zawłocki, (w:) System..., s. 651). Dla zachowania spójności systemowej należy więc przyjąć, że karalne zachowanie z art. 300 § 1–3 kk nie odnosi się do zachowania dłużnika z art. 302 § 1 kk. Oznacza to, że czynności sprawcze określone w stronie przedmiotowej przestępstw z art. 300 § 1, 2 i 3 kk nie odnoszą się do czynności »zabezpieczania« i »spłacania«, o których mowa w art.  302 §  1  kk. Jeżeli więc dłużnik zbywa składniki swojego majątku poprzez to, że zaspokaja wybranych wierzycieli w sposób określony w art. 302 § 1 kk, to jego zachowanie należy oceniać wyłącznie na podstawie tego przepisu, jako właściwego do oceny zachowania dłużnika (zob. R. Zawłocki, (w:) System..., s. 651). Z wymienionych względów sąd odwoławczy stanął na stanowisku, że przepisy art. 300 § 1, 2 i 3 kk oraz art. 302 § 1 kk nie pozostają w ustawowym zbiegu”.

Działanie na szkodę wierzyciela – co robić?

Wierzyciel, który został pokrzywdzony działaniem dłużnika, powinien złożyć zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa. Może ono  przybrać formę pisemną lub ustną. Złożenie ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa polega na stawieniu się w dowolnej jednostce policji lub prokuratury i zadeklarowaniu przez wierzyciela potrzeby złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Wówczas policjant bądź prokurator sporządza protokół, w którym zapisane zostaną wszelkie wskazane przez wierzyciela okoliczności dotyczące popełnionego przez dłużnika przestępstwa. W takim wypadku wierzyciel jako pokrzywdzony po przyjęciu od niego ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa może od razu zostać przesłuchany w charakterze świadka. Z czynności przesłuchania również sporządzany jest protokół. W obu przypadkach protokół podpisywany jest przez pokrzywdzonego i osobę prowadzącą czynność przyjęcia ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa i przesłuchania świadka.

Złożenie pisemnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa wymaga sporządzenia pisma, które musi zawierać następujące elementy:

• oznaczenie organu, do którego jest skierowane, tj. policji lub prokuratury;
• oznaczenie danych osobowych osoby składającej zawiadomienie oraz jej adresu;
• wskazanie numeru telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej albo oświadczenie o tym, że osoba składająca zawiadomienie nie posiada telefonu, telefaksu, adresu e-mail;
• właściwą treść zawiadomienia oraz dowody na poparcie podnoszonych okoliczności, w tym wypadku okoliczności dotyczące zadłużenia i podejmowanych przez dłużnika działań skutkujących pokrzywdzeniem wierzyciela;
• wniosek o wszczęcie i przeprowadzenie postępowania przygotowawczego w sprawie;
• datę;
• podpis składającego pismo.

Dodatkowo warto w treści zawiadomienia złożyć wniosek o informowanie pokrzywdzonego wierzyciela o podejmowanych w sprawie czynnościach i ich terminach, celem umożliwienia mu aktywnego uczestnictwa w prowadzonym postępowaniu.

Składając pisemne zawiadomienie, dobrze jest załączyć do jego treści dowody, np. postanowienia o bezskuteczności egzekucji, wypisy z ksiąg wieczystych dowodzące przenoszenia składników majątkowych przez dłużnika na osoby trzecie lub inne podmioty.

Obrona dłużnika

W przypadku wszczęcia postępowania karnego wobec dłużnika powinien on przede wszystkim podjąć czynności mające na celu zaspokojenie roszczenia przysługującego wierzycielowi, gdyż w przypadku uznania, że wyczerpał on znamiona wskazanych wyżej czynów zabronionych dotyczących pokrzywdzenia wierzycieli, będzie to miało znaczenie przy rozstrzyganiu o karze.

Skutki skazania dłużnika

W praktyce wszczęcie postępowania karnego przeciwko dłużnikowi działającemu na szkodę wierzyciela może przyczynić się do zaspokojenia wierzytelności, gdyż wskazane wyżej instrumenty mogą zmotywować niesfornego dłużnika do spełnienia świadczenia w obawie przed grożącą mu karą.

Wskazać należy, że dłużnicy działający na szkodę wierzycieli muszą mieć świadomość, że skazanie ich prawomocnym wyrokiem może mieć przełożenie na ich dalsze życie. W dzisiejszych czasach coraz więcej pracodawców wymaga przedłożenia zaświadczenia o niekaralności, dlatego też piętno skazania będzie oddziaływać w sferze zatrudnienia dłużnika. Ponadto w przypadku osób piastujących funkcje publiczne również wymagane jest, aby były to osoby niekarane.

Nadto zgodnie z przepisami Kodeksu spółek handlowych nie może być członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, likwidatorem albo prokurentem osoba, która została skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII–XXXVII Kodeksu karnego, a zatem za przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym, do których zalicza się udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela, przestępstwo pokrzywdzenia wierzyciela oraz przestępstwo zaspokojenia wybranych wierzycieli i łapownictwa w postępowaniu egzekucyjnym.