Śmierć poszkodowanego a obowiązki sprawcy wobec rodziny zmarłego

W każdym wypadku, kiedy wskutek czyjegoś działania śmierć ponosi osoba trzecia, sprawca powinien ponieść konsekwencje swoich czynów. Jeżeli owe działanie nosiło cechy przestępstwa, sprawca ponosi odpowiedzialność karną. Z kolei dla odpowiedzialności cywilnej charakter przestępny czynu lub jego brak nie ma znaczenia, ważne jest jedynie przyczynienie się sprawcy do śmierci poszkodowanego. W przypadku odpowiedzialności za nią sprawca odpowiada majątkowo wobec rodziny i bliskich zmarłego. Śmierć poszkodowanego nie niesie za sobą tylko obowiązku zapłaty zadośćuczynienia za cierpienia psychiczne rodziny zmarłego. Sprawca jest również zobligowany pokryć koszty leczenia poszkodowanego oraz jego pogrzebu. W przypadku natomiast, gdy śmierć poniosła osoba, która utrzymywała rodzinę, najbliżsi mają prawo do żądania renty zapewniającej im środki utrzymania. O jakie roszczenia może ubiegać się rodzina zmarłego w wyniku działania osoby trzeciej? O tym poniżej.

Odpowiedzialność cywilna sprawcy

Jeżeli wskutek działania sprawcy poszkodowany zmarł, powstają wówczas roszczenia dla osób dotkniętych majątkowymi i niemajątkowymi konsekwencjami śmierci poszkodowanego. Roszczenia te są przyznawane tzw. osobom pośrednio poszkodowanym. Chodzi tu o osoby najbliższe, które wskutek śmierci poszkodowanego zostały pokrzywdzone psychicznie lub majątkowo. Żądania finansowe wobec sprawcy mogą mieć również osoby niebędące bliskimi zmarłego, lecz które poniosły koszty leczenia i pogrzebu. Roszczenia te reguluje przepis 446 Kodeksu cywilnego (dalej jako KC). Przepis ten jest o tyle specyficzny, że działa bez względu na to, czy sprawca wypłacił już odszkodowanie lub zadośćuczynienie pokrzywdzonemu jeszcze przed jego śmiercią.

Przepis art. 446 reguluje następujące rodzaje roszczeń:

• zwrot kosztów leczenia i pogrzebu osobom, które je poniosły;
• renta dla osób bliskich;
• jednorazowe odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej dla osób najbliższych;
• zadośćuczynienie z tytułu śmierci dla osób najbliższych.

Charakter wskazanego przepisu stanowi, iż roszczenia z niego wynikające są własnymi roszczeniami osób uprawnionych, niezależnymi od roszczeń bezpośrednio poszkodowanego, jak również od uprawnień wynikających z prawa spadkowego. Co istotne, roszczenia te mają charakter odszkodowawczy, mający na celu wyrównanie szkód majątkowych i psychicznych, a nie alimentacyjny. Skutkuje to tym, że zawarcie ugody, przebaczenie sprawcy czy zrzeczenie się roszczeń przez pokrzywdzonego jeszcze za życia nie wywiera skutków prawnych względem uprawnień bliskich zmarłego.

Dla możliwości powstania prawa do żądań odszkodowawczych istotna jest przesłanka w postaci wyłącznej winy sprawcy oraz działanie na własne ryzyko. Jeżeli więc poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody skutkującej jego śmiercią, roszczenie odszkodowawcze może zostać zmniejszone lub nawet oddalone jako niezasadne.

Zwrot kosztów leczenia i pogrzebu

Pierwszym z roszczeń pojawiających się przy śmierci poszkodowanego jest żądanie zwrotu kosztów jego leczenia i pogrzebu. Przysługuje ono osobie, która te koszty faktycznie poniosła. Nie ma tutaj znaczenia, czy osobę tę łączył ze zmarłym stosunek pokrewieństwa. Nie mają również znaczenia pobudki tej osoby. Mogła ona ponieść wspomniane koszty ze względu na obowiązek ustawowy, jak również w związku z więziami emocjonalnymi łączącymi ją z poszkodowanym. Podstawą żądania zwrotu kosztów jest sam fakt ich poniesienia.

Odnosząc się do kosztów leczenia, podkreślenia wymaga, że w omawianym przepisie nie chodzi wyłącznie o koszty czynności medycznych podejmowanych w celu ratowania poszkodowanego, lecz również o koszty zabiegów mających na celu ulżyć w cierpieniu. Co istotne, sprawca nie może bronić się zarzutem nieskuteczności leczenia. Ustawa nie precyzuje, o jaki rodzaj leczenia chodzi. Przyjąć należy, że podstawą roszczenia nie będą ceny usług medycznych oferowanych w publicznej służbie zdrowia. Równie dobrze żądanie może obejmować koszty poniesione podczas leczenia prywatnego.

Jeśli chodzi o koszty pogrzebu, to nie obejmują one tylko samej ceremonii, tj. zakupu trumny, kwiatów, opłacenie mszy żałobnej, ale również zakup miejsca na cmentarzu oraz nagrobka. W orzecznictwie przyjmuje się, że sprawca powinien także pokryć koszty zorganizowanej po pogrzebie stypy. W końcu poczęstunek organizowany po ceremonii pogrzebowej nosi w Polsce cechy tradycji. Przy ustalaniu kwoty, której można żądać jako zwrot kosztów pogrzebu, nie uwzględnia się zasiłku pogrzebowego, który osoba ponosząca te koszty uzyskała z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Koszty pogrzebu stanowią dług spadkowy obciążający spadkobierców. Oznacza to, że osoba, która je poniosła, ma prawo do dochodzenia ich zwrotu zarówno od sprawcy, jak i jego spadkobierców.

Renta

Renta określona w art. 446 KC jest rodzajem świadczenia okresowego. Jego celem jest zapewnienie uprawnionemu środków utrzymania. Prawo do świadczenia oraz jego wysokość ustala się indywidualnie dla każdego uprawnionego. Renta nie może być zasądzona łącznie dla wszystkich uprawnionych. Suma ustalonych rent nie może przy tym przekroczyć dochodów, jakie osiągał poszkodowany.

Prawo do renty przysługuje:

• osobom, względem których na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny – obowiązek alimentacyjny obciąża małżonka, dzieci, rodziców, rodzeństwo, przysposabiającego i przysposobionego oraz powinowatych;
• osobom bliskim zmarłemu, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania – stałe dostarczanie środków utrzymania oznacza, że zmarły świadczenia te spełniał systematycznie w podobnych kwotach. Nie oznacza to jednak, że musiały być one dostarczane w identycznych odstępach czasowych (np. co miesiąc). Świadczenie jednorazowe, nawet bardzo wysokie (np. zakup samochodu czy mieszkania), nie uzasadnia zasądzania renty.

Renta jest świadczeniem okresowym, co oznacza, że przyznawana jest na czas z góry określony lub czas nieoznaczony. Długość jej trwania powinna pokrywać się z hipotetycznym okresem trwania obowiązku alimentacyjnego. W orzecznictwie przyjmuje się, iż renta musi być zasądzona maksymalnie na czas odpowiadający okresowi trwania obowiązku alimentacyjnego zmarłego wobec uprawnionych (np. do daty osiągnięcia przez dzieci zmarłego pełnoletności) albo na hipotetyczny czas życia zmarłego, w zależności od tego, który z tych okresów jest krótszy.

Jednorazowe odszkodowanie

Jeżeli wskutek śmierci poszkodowanego następuje znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej osób najbliższych (rodziny) zmarłego, osobom tym przysługuje roszczenie o wypłacenie jednorazowego odszkodowania. Warunkiem przyznania tego świadczenia jest istnienie związku przyczynowego między śmiercią poszkodowanego a znacznym pogorszeniem się sytuacji życiowej jego bliskich. Odszkodowanie nie ma na celu naprawić szkody niemajątkowej (cierpienia psychiczne), toteż jego wysokość musi zostać dokładnie określona i mieć odzwierciedlenie w materiale dowodowym sprawy.

Do odszkodowania uprawnieni są jedynie najbliżsi członkowie rodziny zmarłego, tj. małżonek, dzieci i rodzice. Jednocześnie Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 2005 roku (sygn. IV CK 648/04) uznał, że „pod pojęciem bliskości rozumieć należy więzy emocjonalne, a nie prawne – nawet dalszy krewny może być osobą bliską zmarłemu, jeśli zamieszkiwali wspólnie”. W praktyce więc określenie kręgu osób, którym przysługuje świadczenie, należy do indywidualnej oceny sądu orzekającego w danej sprawie.

Zadośćuczynienie z tytułu doznanej krzywdy

Ostatnim rodzajem roszczenia przysługującym bliskim zmarłego jest zadośćuczynienie z tytułu doznanej krzywdy. Warunkiem jego zasądzenia jest spowodowanie śmierci poszkodowanego czynem niedozwolonym oraz krzywdy w postaci bólu i cierpienia psychicznego odczuwanego przez bliskich zmarłego. Pomiędzy śmiercią poszkodowanego a krzywdą musi występować adekwatny związek przyczynowy. Zadośćuczynienie może być przyznane jedynie najbliższym członkom rodziny zmarłego, to znaczy tym, których ze zmarłym łączyła więź pokrewieństwa oraz silne uczucia (jak np. między małżonkami czy rodzicem i dzieckiem). Definicji „osoby najbliższej” podjął się Sąd Najwyższy w wyroku z 27 kwietnia 2014 roku (sygn. akt: V CKS 445/13), stwierdzając, że „pojęcie najbliższych członków rodziny obejmuje nie tylko rodziców i dzieci, ale też inne osoby, które z uwagi na konkretny układ stosunków faktycznych pozostawały w relacjach szczególnej bliskości, niezależnie od formalnej kolejności pokrewieństwa wynikającej z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Aby więc ustalić, czy występujący o zadośćuczynienie jest najbliższym członkiem rodziny nieżyjącego, sąd powinien sprawdzić, czy istniała dostatecznie mocna więź emocjonalna pomiędzy dochodzącym roszczenia a zmarłym”.

Ustalenie wysokości zadośćuczynienia nie jest proste i należy do wyłącznych kompetencji sądu rozpoznającego sprawę. Kwota świadczenia jest jednak zależna od dotkliwości krzywdy, jaką sprawca wyrządził względem osób bliskich zmarłego. Oceniając dotkliwość krzywdy, sąd powinien wziąć pod uwagę w szczególności charakter więzów rodzinnych między zmarłym a osobą występującą z roszczeniem o zadośćuczynienie.

Zadośćuczynienie jest jednorazowym świadczeniem pieniężnym. Termin jego wymagalności nie jest określony, dlatego też uznaje się, że staje się ono wymagalne niezwłocznie po wezwaniu sprawcy do zapłaty.

Wysokość roszczeń a przyczynienie się poszkodowanego do szkody

Możliwość zmniejszenia wysokości świadczenia dotyczy roszczeń o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie. Sąd bierze pod uwagę taką ewentualność, jeżeli dojdzie do przekonania, że poszkodowany przyczynił do powstania lub powiększenia szkody, w wyniku której poniósł śmierć. Przy ocenie, czy miało miejsce przyczynienie do powstania lub powiększenia szkody, uwzględnić należy zarówno zachowanie bezpośrednio poszkodowanego, jak i pośrednio poszkodowanych.

Zmniejszenie wysokości świadczeń z uwagi na przyczynienie się bezpośrednio poszkodowanego do szkody nie budzi wątpliwości. Oczywistym jest, że sprawca nie powinien ponosić odpowiedzialności „w całości”, jeżeli wina za szkodę leży również po stronie poszkodowanego. Budzi natomiast możliwość zmniejszenia wysokości odszkodowania lub zadośćuczynienia w przypadku przyczynienia się do szkody pośrednio poszkodowanych (tj. bliskich zmarłego). W tej sytuacji należy polegać na stanowisku wypracowanym przez Sąd Najwyższy. W wyroku z 12 września 2013 roku (sygn. IV CSK 87/13) SN podkreślił, że „nie ulega wątpliwości, że także przyczynienie się do szkody osób bliskich zmarłej osoby bezpośrednio poszkodowanej, uzasadnia obniżenie należnych im świadczeń przewidzianych w art. 446 § 3 i 4 k.c. Okoliczność, że zachowanie tych osób jest tylko pośrednią przyczyną szkody nie ma znaczenia, gdyż art. 362 k.c. dotyczy każdego normalnego związku przyczynowego: zarówno bezpośredniego, jak i pośredniego, będącego współprzyczyną szkody ze strony osób bezpośrednio i pośrednio poszkodowanych”.

Śmierć poszkodowanego – podsumowanie

Śmierć bliskiej osoby jest na tyle wstrząsającym przeżyciem, że w takiej sytuacji pieniądze to ostatnia rzecz, o jakiej myślą bliscy. Jednocześnie śmierć zawsze będzie wiązała się z koniecznością poniesienia wydatków – chociażby na leczenie czy pogrzeb. Nie jest również rzadkim przypadkiem, że śmierć poszkodowanego wiąże się z pogorszeniem sytuacji materialnej jego rodziny. Wówczas najbliżsi zmarłego nie powinni mieć wyrzutów sumienia, kiedy składają pozew o odszkodowanie czy zadośćuczynienie. Osoba, która doprowadziła do śmierci innego człowieka, powinna ponieść konsekwencje swoich czynów.