Zaległość w alimentach a odpowiedzialność za przestępstwo

Obowiązek alimentacyjny jest niezwykle istotnym zobowiązaniem, wiąże się bowiem wprost z możliwością utrzymania i wychowania dziecka. Ze względu na wagę realizowania świadczeń alimentacyjnych ustawodawca wprowadził penalizację braku wywiązywania się z obowiązków w tym zakresie. Zaległość w alimentach a przestępstwo – kto podlega odpowiedzialności karnej oraz jakie zasady postępowania w tej kwestii przewidziano w przepisach? Wyjaśniamy poniżej w artykule.

Obowiązek świadczeń alimentacyjnych – podstawa prawna oraz zasady 

Zaległość w alimentach to zjawisko wynikające z niewywiązywania się z obowiązków w zakresie świadczeń alimentacyjnych – zobowiązania tego rodzaju określono w odpowiednich przepisach prawa.

Zgodnie z art. 133 § 1 kro rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. 

Oprócz obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku. 

Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem albo wówczas, gdy dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.

W stosunku do rodzeństwa zobowiązany może uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny.

W myśl postanowień art. 135 § 1 kro zakres świadczeń alimentacyjnych jest uzależniony od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. 

W powyższym wypadku świadczenie alimentacyjne pozostałych zobowiązanych polega na pokrywaniu w całości lub w części kosztów utrzymania lub wychowania uprawnionego.

Ustalenie obowiązku alimentacyjnego oraz zjawisko uchylania się od tego zobowiązania

Odpowiedzialność o charakterze karnym w związku z niewywiązywaniem się z obowiązku alimentacyjnego może być rozpatrywana wyłącznie w odniesieniu do osoby, na której spoczywa taki obowiązek. Należy zatem, przed skierowaniem wniosku o ściganie sprawcy, zweryfikować zasadność takiego działania.

Najczęściej podstawą obowiązku alimentacyjnego jest orzeczenie sądowe (np. dotyczące sprawy rozwodowej rodziców dziecka), może to być także ugoda sądowa lub odrębna umowa.

Czym natomiast jest zjawisko uchylania się od obowiązku alimentacji, a więc czyn zagrożony odpowiedzialnością karną? Najogólniej mówiąc, jest to świadome zaniechanie realizacji obowiązków w tym zakresie przy realnej możliwości ich wykonania. 

Przykład 1.

Ojciec dziecka został zobowiązany na podstawie wyroku sądowego do przekazywania określonych kwot w ramach świadczeń alimentacyjnych. Zobowiązany do alimentów od początku miał negatywne nastawienie do nałożonego na niego obowiązku alimentacyjnego.

Mimo że dysponuje on środkami finansowymi, to nie realizuje obowiązków wynikających z orzeczenia sądowego. W takim przypadku można uznać, że doszło do uchylania się od obowiązku alimentacji, co jednocześnie uzasadnia wniosek o ściganie przestępstwa braku alimentacji. 

Odpowiedzialność karna przewidziana w przypadku uchylania się od wykonania obowiązku alimentacyjnego

Zaległość w alimentach może skończyć się poniesieniem przez zobowiązanego do alimentów odpowiedzialności karnej przewidzianej w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny, dalej: kk.

W myśl postanowień art. 209 § 1 kk, kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem lub innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych lub jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega:

• grzywnie, 
• karze ograniczenia wolności albo 
• pozbawienia wolności do roku. 

Przykład 2.

Osoba zobowiązana została orzeczeniem sądowym do realizowania świadczenia alimentacyjnego na rzecz małoletniego dziecka w formie świadczenia okresowego w wysokości 1800 zł miesięcznie. Zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych zaprzestał jednak wykonywania obowiązków w omawianym zakresie. W świetle postanowień art. 209 § 1 kk przesłanka do odpowiedzialności karnej powstanie po upływie 3 miesięcy niealimentacji, po tym okresie zaległości będą bowiem stanowić równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych (w tym przypadku jest to kwota 5400 zł).

Warto jednocześnie podkreślić, że zastosowanie odpowiedzialności karnej z tytułu niealimentacji może nastąpić po zbadaniu przyczyn braku realizacji przez sprawcę obowiązków alimentacyjnych. Istnieją bowiem przypadki, w których – pomimo braku spełnienia obowiązku alimentacyjnego – dana osoba nie podlega odpowiedzialności karnej. Takim czynnikiem będzie przede wszystkim obiektywny brak możliwości wywiązania się z obowiązku alimentacyjnego. 

Przykład 3. 

Osoba zobowiązana do świadczeń alimentacyjnych na podstawie ugody zawartej przed sądem zaprzestała wykonywania obowiązku alimentacji. Przyczyną tego było nagłe pogorszenie się stanu zdrowia tej osoby i konieczność długotrwałej hospitalizacji. W takich okolicznościach odpowiedzialność karna za niewywiązywanie się z obowiązku alimentacyjnego jest wyłączona.

W orzecznictwie sądowym znajdziemy potwierdzenie takiego postępowania, m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z 3 lipca 2007 roku (III KK 144/07). Skład sędziowski uznał wówczas, że w razie powstania obiektywnej przeszkody w przekazywaniu środków na utrzymanie wyłączone będzie przypisanie sprawcy winy, która z kolei stanowi niezbędny warunek odpowiedzialności karnej.

Okoliczności, w których sprawca niealimentacji nie podlega karze

Zaległość w alimentach można też rozpatrywać przez pryzmat okoliczności, w których sprawca czynu niealimentacji nie podlega karze. 

Ponadto sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego sprawca przestępstwa określonego w art. 209 § 1a kk (czyli przestępstwa niealimentacji, jeżeli takie zaniechanie powoduje narażenie osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych) uiścił w całości zaległe alimenty, chyba że wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary.

Zaległość w alimentach a odpowiedzialność za przestępstwo – podsumowanie

Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie – jest to tzw. obowiązek alimentacyjny. Niewywiązywanie się z tego obowiązku może doprowadzić do wszczęcia postępowania karnego w tym zakresie. Odpowiedzialność karna ciąży na osobie zobowiązanej do alimentów na podstawie orzeczenia sądowego, ugody lub odrębnej umowy. Istnieją jednocześnie przypadki, w których mimo braku wywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego sprawca nie podlega odpowiedzialności karnej.