Zmiana płci a kwestie prawne

Coraz więcej osób żyjących w społeczeństwie ujawnia się jako osoby transpłciowe. Proces uzgodnienia płci polega na dostosowaniu jednostki do życia w zgodzie z własną tożsamością płciową. Elementami tego procesu są tranzycja medyczna, tranzycja społeczna oraz tranzycja prawna. Jak przebiega zmiana płci pod względem prawnym?

Projekt ustawy dotyczący zmiany płci

Aktualnie zmiana płci nie została uregulowana w sposób kompleksowy i jednolity w jednym akcie prawnym. W 2015 roku trwały prace nad przyjęciem ustawy o uzgodnieniu płci, które miały na celu uporządkowanie i uproszczenie procedur związanych ze zmianą płci. 

Prace nad projektem zakończyły się tym, że sejm przyjął ustawę o uzgodnieniu płci, jednak została ona zawetowana przez prezydenta i nie została ponownie uchwalona przez sejm. 

Celem przywoływanego aktu prawnego było wprowadzenie odrębnej i ujednoliconej procedury w postępowaniach dotyczących uzgodnienia płci. Zgodnie z podstawowymi założeniami ustawy sprawy o uzgodnienie płci miały być rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym, a jego uczestnikiem co do zasady mogła być tylko osoba transpłciowa. 

Sądem wyłącznie właściwym do rozpoznawania tych spraw miał być Sąd Okręgowy w Łodzi. 

Prawo do złożenia wniosku miała mieć tylko osoba pełnoletnia, która nie pozostawała w związku małżeńskim. Zgodnie z zapisami zawartymi w projekcie ustawy do wniosku miały być dołączone dwa niezależne orzeczenia lekarzy specjalistów potwierdzające występowanie tożsamości płciowej odmiennej od wpisanej do aktu urodzenia. 

Nadto zgodnie z założeniami projektu sąd mógł ograniczyć postępowanie do przeprowadzenia dowodów z załączonych do wniosku dokumentów i wysłuchania wnioskodawcy. Po przeprowadzeniu postępowania o uzgodnienie płci prawomocne postanowienie uwzględniające wniosek miało stanowić podstawę do sporządzenia nowego aktu urodzenia, zmiany numeru PESEL i wydania nowych dokumentów tożsamości, a także innych dokumentów.

Z uwagi na to, że powoływana ustawa nie weszła w życie, nadal w kwestiach związanych z ustaleniem płci konieczne jest sięganie do orzecznictwa sądowego, które dotychczas zostało wypracowane w praktyce sądowej.

Powództwo o ustalenie płci

W orzecznictwie sądowym, m.in. postanowieniu Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 22 marca 1991 roku (sygn. III CRN 28/91), utrwalony został pogląd, w którego myśl „płeć człowieka (integralność seksualna) jest elementem jego prawa stanu, które to prawo należy do kategorii praw osobistych człowieka, chronionych przez przepisy Kodeksu cywilnego. Poczucie przynależności do danej płci może być uznane za dobro osobiste i jako takie podlega ochronie również w drodze powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego. Podstawą takiego powództwa byłby interes prawny transseksualisty w uzyskaniu obiektywnej ochrony wobec niepewności stanu prawnego lub prawa. W razie zmiany płci jego interes prawny wyraża się zaś w sprzeczności między stanem rzeczywistym a stanem wynikającym z aktu urodzenia”.

Powództwo o ustalenie cechuje to, że strona powodowa – osoba, która domaga się ustalenia płci – musi wykazać interes prawny. Interes prawny osoby transpłciowej polega na uzyskaniu obiektywnej ochrony wobec niepewności stanu prawnego wynikającego z jej trwałego poczucia przynależności do innej płci, niezgodnej z aktem stanu cywilnego. 

Powództwo o ustalenie płci rozpoznawane jest procesie. Postępowanie procesowe cechuje to, że występują w nim dwie przeciwstawne sobie strony: powód – podmiot wszczynający postępowanie – oraz pozwany – podmiot, przeciwko któremu skierowane jest powództwo.

Osoba, która domaga się ustalenia płci, jest stroną powodową, natomiast w procesie musi występować strona pozwana.

Sąd Najwyższy w uchwale z 22 września 1995 roku (sygn. akt III CZP 118/95) uznał, że „zmiana płci możliwa jest tylko na podstawie orzeczenia wydanego w procesie, w którym pozwanymi są rodzice strony powodowej. W przypadku gdy rodzice nie żyją, pozwanym musi być kurator ustanowiony dla nieżyjących rodziców. W praktyce sądowej można spotkać stanowisko, że jeżeli jedno z rodziców nie żyje, wystarczy, że powód pozwie żyjącego rodzica i nie powstaje wtedy konieczność wyznaczania kuratora”. 

Choć w nowszym orzecznictwie pojawił się pogląd, zgodnie z którym należy przyjąć, że powództwo o ustalenie przynależności do płci można wytoczyć przeciwko rodzicom, to niewątpliwe na nich nie wyczerpuje się krąg potencjalnie pozwanych. W uzasadnieniu postanowienia z 22 marca 1991 roku (III CRN 28/91), Sąd Najwyższy stwierdził, że „wydanie orzeczenia w takiej sprawie może mieć doniosłe znaczenie także dla praw stanu i dóbr osobistych innych osób – małżonka i dzieci transseksualisty, bo odnosi się do więzi prawnych łączących go i z tymi osobami. Jeśli nawet dopuści się możliwość, że w różnych okresach temu samemu człowiekowi może być przypisana różna płeć, to niewątpliwie ma to być płeć identyczna wobec wszystkich innych osób w stosunkach prawnych, w które wszedł i dla których jej oznaczenie ma prawną doniosłość. Oznacza to, że w procesie o ustalenie przynależności do płci (art. 23 i 24 kc w zw. z art. 189 kpc), wytoczonym przez transseksualistę pozostającego w związku małżeńskim i mającego dzieci, po stronie pozwanej muszą wystąpić nie tylko jego rodzice (jeśli zdecyduje się ich pozwać), ale i nie rozwiedziony z nim małżonek oraz dzieci”.

Pogląd powyższy był szeroko komentowany, natomiast kilka lat później powrócono do tego, że pozwanymi w procesie o ustalenie płci powinni być wyłącznie rodzice osoby transpłciowej. 

W wyroku Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2019 roku (II CSK 371/18) zauważono, że: „Wskazanie rodziców jako osób mających występować po stronie pozwanej – stanowiące pewną jedynie analogię do zasad rządzących postępowaniami procesowymi ze stosunków rodzinnych (art. 425–458 kpc w związku z właściwymi przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, por. uzasadnienie uchwały z 22 września 1995 roku, III CZP 118/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 7) – nie jest przejawem założenia, że rodzice osoby dochodzącej ustalenia zmiany płci są prawnie zainteresowani sposobem realizacji prawa do płci przez ich dziecko, lecz służy wyłącznie temu, aby formalnie dochować zasady dwustronności procesu. Występowanie rodziców w charakterze pozwanych w sprawie z powództwa ich dziecka o ustalenie zmiany jego płci nie oznacza, że bez ich udziału nie można by rozstrzygnąć w tej sprawie z powodu ich powiązania z przedmiotem procesu, lecz jedynie to, że dzięki temu sprawa ta może być rozstrzygnięta w procesie jako takim. […] Przy takim założeniu jest oczywiste, że rozważanie, czy – oprócz rodziców osoby dochodzącej ustalenia zmiany płci – bierną legitymację procesową w sprawie mają (także) dzieci tej osoby, jest bezprzedmiotowe. Przyjęcie, że dzieci mają taką legitymację, oznaczałoby jedynie podmiotowe rozszerzenie rozwiązania dotyczącego rodziców jako pozwanych, do czego nie ma żadnej potrzeby, skoro – dla dopełnienia wymagań zasady dwustronności procesu –  wystarczające jest poprzestanie na tym, że powództwo zostanie wytoczone przeciwko rodzicom, a w wypadku ich śmierci – przeciwko kuratorowi. Wybór w rozpatrywanej sytuacji rodziców, a nie dzieci osoby dochodzącej ustalenia zmiany płci ma uzasadnienie w tym, że wyrok uwzględniający powództwo o ustalenie ma stanowić podstawę ujawnienia zmiany płci jedynie w akcie urodzenia powoda, w którym wpisani są jego rodzice, a nie dzieci”.

Wystąpienie z pozwem o ustalenie płci może nastąpić w przypadku rozpoznania przez lekarza seksuologa u powoda zaburzenia identyfikacji płciowej – transseksualizmu, czyli niezgodności płci psychicznej z anatomicznymi cechami płciowymi danej osoby, przy jednoczesnym braku chorób psychicznych, nieprawidłowości hormonalnych czy genetycznych.

Ustalenie płci osoby transpłciowej w toku postępowania o ustalenie płci jest możliwe w przypadku stwierdzenia przez sąd trwałości poczucia przynależności osoby transpłciowej do tej płci. Niezbędna do tego jest diagnoza lekarzy specjalistów stwierdzająca transpłciowość. Lekarze seksuolodzy i specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego posiadają kwalifikacje zawodowe do tego, aby w sposób profesjonalny oceniać kwestie tożsamości płciowej i wydawać diagnozę co do transpłciowości. Dlatego też zalecane jest sądom ograniczenie postępowania dowodowego wyłącznie do dowodów z dokumentów medycznych przedstawionych przez osobę transpłciową lub sporządzonych jako opinia biegłego potwierdzających taką diagnozę.

Zmiana płci - skutki wyroku

Wydanie przez sąd wyroku ustalającego zmianę płci prowadzi do:

• ujawnienia tej okoliczności w akcie urodzenia w formie wzmianki dodatkowej;
• zmiany numeru PESEL osoby, która występowała o wydanie wyroku ustalającego zmianę płci, gdyż ostatnia cyfra wskazuje na płeć;
• zmiany imienia osoby, która występowała o wydanie wyroku ustalającego zmianę płci.

Ponadto, jak wskazano w najnowszym orzecznictwie, tj. w wyroku Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2019 roku (II CSK 371/18): „Wyrok ustalający płeć rodzica nie stanowi podstawy do dokonania wzmianki dodatkowej w akcie urodzenia dziecka urodzonego przed uprawomocnieniem się tego wyroku. […] Prawa i obowiązki dziecka wobec rodziców i rodziców wobec dziecka są takie same bez względu na płeć dziecka i bez względu na płeć jego rodzica. Wydanie wyroku o ustaleniu płci nie wpływa więc na stosunki prawne między rodzicem a dzieckiem – w aktach urodzenia dzieci osoby, która ustaliła płeć na podstawie art. 189 kpc, nie zachodzą bowiem żadne zmiany”.

Uznawanie zagranicznych orzeczeń dotyczących zmiany płci

W praktyce orzeczniczej pojawiło się pytanie, czy zagraniczne orzeczenie lub decyzja administracyjna w przedmiocie korekty płci podlegają uznaniu na terenie Polski. Sąd Okręgowy w Warszawie w postanowieniu z 1 czerwca 2016 roku (sygn. VI Co 542/16) uznał, że podlega uznaniu na terytorium Polski postanowienie niemieckiego sądu, w którym orzeczono o płci obywatela polskiego, uznając, że nie nastąpiła żadna z przesłanek odmowy uznania orzeczenia sądu obcego wymieniona w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. 

Podobnie Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z 14 lutego 2018 roku (sygn. akt VI Co 1080/16) uznał, że podlega uznaniu na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej świadectwo uznania płci legalnej wydane w Wielkiej Brytanii przez Gender Recognition Panel (Gender Recognition Certificate).