Zwolnienie z zakazu konkurencji w umowie zlecenie - podstawa prawna

Umowy zlecenia są traktowane już od pewnego czasu jako w zasadzie równorzędna alternatywa dla pracowniczych stosunków prawnych. Taki kierunek widać także w działaniach ustawodawcy, chociażby poprzez wprowadzenie oskładkowania zleceń oraz ustalenie minimalnej stawki godzinowej. Zleceniodawcy sięgają po kolejne instrumenty przewidziane w prawie pracy – przykładem jest tu m.in. zakaz konkurencji. Czy określenie takiego ograniczenia jest zgodne z regułami? Czy jest możliwe zwolnienie z zakazu konkurencji w umowie zlecenie? Jakie są skutki ewentualnego zwolnienia z zakazu konkurencji na prośbę zleceniobiorcy? Piszemy na ten temat w tym artykule.

Umowa zlecenia – podstawa prawna

Ramy prawne odnoszące się do zawierania umowy zlecenia zostały określone w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny, zwanej dalej „kc”.

Przepisy dotyczące umowy zlecenia zawarto w art. 734-751 kc.

Podstawowe regulacje prawne dotyczące umowy zlecenia

Kodeks cywilny reguluje zawieranie umowy zlecenia w pewnych kluczowych obszarach, pozostawiając stronom relatywnie znaczną swobodę w kształtowaniu treści stosunku prawnego. Jakie zatem kwestie reguluje kc? Są to m.in.:

• zobowiązaniowy charakter zlecenia (art. 734 kc);
• odpłatny charakter umowy, jeżeli z postanowień umownych lub okoliczności nie wynika co innego (art. 735 kc);
• dopuszczalność powierzenia zlecenia osobie trzeciej, o czym należy niezwłocznie powiadomić dającego zlecenie (art. 738 kc);
• obowiązek informowania dającego zlecenie o przebiegu sprawy (art. 740 kc);
• zobowiązanie do zwrotu przyjmującemu zlecenie wydatków, które ten poniósł w celu należytego wykonania zlecenia (art. 742 kc);
• możliwość rezygnacji przez zleceniodawcę z umowy w każdym czasie przy jednoczesnym obowiązku zwrotu zleceniobiorcy wydatków, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia (art. 746 kc);
• wygaśnięcie zlecenia wskutek śmierci przyjmującego zlecenie albo utraty przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych, w braku odmiennej umowy (art. 748 kc);
• terminy przedawnienia roszczeń z tytułu umowy zlecenia (art. 751 kc).

Jak więc widać powyżej, przepisy kc przewidują pewne zasadnicze regulacje w odniesieniu do zleceń, jednak nie uwzględniono tam wielu szczegółowych rozwiązań, w tym takich jak np. zakaz konkurencji.

Zakaz konkurencji w umowie zlecenia

Odpowiedź na pytanie, czy zakaz konkurencji może zostać wprowadzony do umowy zlecenia, jest twierdząca – przepisy kc nie obejmują regulacji w tym zakresie, wobec czego obowiązuje tutaj zasada swobody zawierania umów.

Przez analogię do unormowań Kodeksu pracy (kp) strony mogą uzgodnić zakaz konkurencji w czasie trwania stosunku prawnego oraz po ustaniu zlecenia. Ponadto zakaz ten może mieć zarówno odpłatny, jak i nieodpłatny charakter. Ustalając zakres zobowiązań, trzeba mieć na uwadze treść art. 353(1) kc, zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

W tym miejscu rodzi się pytanie, czy zamieszczenie w umowie zlecenia postanowienia zakazującego podejmowania działalności konkurencyjnej w czasie obowiązywania umowy jest dopuszczalne i czy nie narusza granic swobody zawierania umów wynikających z art. 353(1) kc? Zagadnienie to było przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego (SN).

W tym samym wyroku SN uznał, że brak odpłatności zakazu konkurencji po zakończeniu umowy zlecenia jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, wskutek czego takie postanowienie jest nieważne w świetle art. 58 § 2 kc. Jednak na przestrzeni ostatnich blisko 20 lat linia orzecznicza SN uległa istotnym przemianom i obecnie ustanowienie klauzuli o zakazie konkurencji bez wynagrodzenia po ustaniu zlecenia nie jest uznawane za sprzeczne z art. 353(1) kc. W tym zakresie za najbardziej reprezentatywne stanowisko należy uznać tezy zawarte w wyroku SN z 5 grudnia 2013 roku (V CSK 30/13) oraz wyroku SN z 19 listopada 2015 roku (IV CSK 804/14). 

Z kolei w wyroku z 5 marca 2019 roku (II CSK 58/18) SN uznał, że ustalenie odrębnego wynagrodzenia nie stanowi odrębnej autonomicznej przesłanki oznaczającej skuteczność zakazu konkurencji. Tym samym skład orzekający przychylił się do stanowiska, zgodnie z którym uzgodnienie zakazu konkurencji w umowie cywilnej nie jest uwarunkowane wskazaniem odpłatności z tytułu tego zakazu.

Uznanie klauzuli konkurencyjnej za niezgodną z prawem jest możliwe, przy czym musi być ściśle związane z naruszeniem zasad współżycia społecznego. Wówczas konkretne działania mogą zostać unieważnione na podstawie art. 58 § 2 kc.

Wniosek do zleceniobiorcy w sprawie zwolnienia z zakazu konkurencji

W codziennej praktyce może dojść do sytuacji, w której zleceniobiorca objęty zakazem konkurencji będzie chciał odstąpić od tego zakazu przed terminem przewidzianym w umowie.

Przykład 1.
Realizowałam zadania z zakresu pozyskiwania klientów za pośrednictwem ofert telemarketingowych na rzecz jednego z przedsiębiorców. Firma zawarła ze mną umowę zlecenia obejmującą także klauzulę konkurencyjną w czasie wykonywania umowy oraz w okresie 1 roku po zakończeniu stosunku prawnego (z prawem do odszkodowania w wysokości 25% wynagrodzenia otrzymywanego w czasie trwania umowy). Wprowadzenie zakazu konkurencji było podyktowane koniecznością ochrony interesów przedsiębiorstwa, ponieważ w trakcie czynności służbowych miałam dostęp do baz danych klientów oraz informacji o kontrahentach i podwykonawcach. Podpisałam tę umowę, jednak po jej zakończeniu zwróciłam się o uchylenie zakazu konkurencji w związku z zamiarem podjęcia zatrudnienia, które kolidowałoby z klauzulą konkurencyjną. Czy zleceniodawca powinien zaakceptować mój wniosek?

Jagoda, zleceniobiorczyni z Grudziądza

Zleceniodawca przystał na tę ofertę i odstąpił od zakazu konkurencji. Wynikało to z faktu, że strony dopuściły – przy zawieraniu umowy zlecenia – taką możliwość. Czy postępowanie zleceniodawcy było słuszne?

Oznacza to, że uchylenie zakazu konkurencji jest dopuszczalne wówczas, gdy strony podczas zawierania umowy zlecenia przewidziały możliwość odstąpienia od klauzuli konkurencyjnej. Jeżeli jednak strony nie uzgodniły takich postanowień, to innym wyjściem z tej sytuacji jest zawarcie porozumienia w przedmiocie wcześniejszego ustania zakazu konkurencji. 

Wskazana dopuszczalność została także potwierdzona przez odpowiednie zapisy zawarte w kc.

W razie jednak gdy przy zawieraniu umowy zlecenia nie ustalono zasad uchylenia klauzuli konkurencyjnej, zleceniodawca nie jest związany prośbą zleceniobiorcy w kwestii odstąpienia od zakazu konkurencji. W tym przypadku przedsiębiorca bierze pod uwagę zarówno ochronę interesu firmy, jak i wnioski zleceniobiorcy. Jeżeli wskutek odstąpienia od zakazu konkurencji powstałoby zagrożenie dla żywotnych interesów przedsiębiorstwa, zleceniodawca nie jest w żaden sposób zobligowany do uwzględnienia wniosku zleceniobiorcy, przy czym nie rodzi to po stronie firmy dodatkowych zobowiązań o charakterze odszkodowawczym. Podważenie zakazu konkurencji jest w tej sytuacji możliwe jedynie na drodze sądowej, przy czym zleceniobiorca musi wykazać, że wprowadzenie klauzuli konkurencyjnej nastąpiło z przekroczeniem granicy swobody umów w związku z naruszeniem zasad współżycia społecznego.

Zwolnienie z zakazu konkurencji w umowie zlecenie - podsumowanie

Przepisy kc nie regulują kwestii ustanowienia w umowie zlecenia zakazu konkurencji na zasadach analogicznych jak w przypadku stosunku pracy. Nie oznacza to jednak, że takie ustalenie jest niedopuszczalne – można wprowadzić klauzulę konkurencyjną na podstawie swobody zawierania umów cywilnych. Przyjmuje się tutaj regułę, zgodnie z którą strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zakaz konkurencji można uchylić przed upływem terminu jego obowiązywania, przy czym taką możliwość powinno się zastrzec przy nawiązywaniu umowy. Jeżeli takich postanowień nie ujęto, odstąpienie od klauzuli konkurencyjnej wymaga porozumienia zlecającego i zleceniobiorcy.