Czy istnieją prace zakazane dla kobiet lub mężczyzn?

Jedną z kluczowych zasad prawa pracy jest zakaz dyskryminacji. W praktyce oznacza on, że nie wolno dokonywać zróżnicowania ze względu na płeć pracownika. Okazuje się jednak, że istnieją tzw. prace zakazane dla kobiet i mężczyzn, których nie wolno powierzać określonym osobom.

Zakaz dyskryminacji

Zgodnie z treścią art. 183a Kodeksu pracy pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony, zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy. Równe traktowanie w zatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio.

Dyskryminowanie bezpośrednie istnieje wtedy, gdy pracownik był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy. Dyskryminowanie pośrednie istnieje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn określonych wcześniej, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.

Przejawem dyskryminowania jest także działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu lub nakazaniu jej naruszenia tej zasady, niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika i stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery.

Dyskryminowaniem ze względu na płeć jest także każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika, w szczególności stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery; na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne). Podporządkowanie się przez pracownika molestowaniu lub molestowaniu seksualnemu, a także podjęcie przez niego działań przeciwstawiających się molestowaniu lub molestowaniu seksualnemu nie może powodować żadnych negatywnych konsekwencji wobec niego.

Prace zakazane dla kobiet

Mimo że dyskryminacja w zatrudnieniu jest zakazana przez polskie i unijne prawo, istnieje kilka ważnych wyjątków od tej reguły. Chodzi o profesje, których nie powinny wykonywać kobiety ze względu na konieczność ochrony ich zdrowia w zakresie zdolności rozrodczych.

Zarówno prawo polskie, jak i poszczególne dyrektywy europejskie, a także konwencje Organizacji Narodów Zjednoczonych stwierdzają, że niektóre prace mogą mieć charakter szczególnie uciążliwy lub wręcz szkodliwy dla zdrowia, a przez to nie wolno ich powierzać żadnej kobiecie. Celem takiej regulacji jest oczywiście udzielenie ochrony kobietom, które chcą zostać w przyszłości matkami lub posiadają już własne potomstwo. W przypadku dopuszczenia kobiety do wykonywania tzw. zabronionej pracy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że nie będzie ona mogła mieć w przyszłości dzieci lub urodzone przez nią potomstwo okaże się być chore i wymagające opieki. Ustawodawca prewencyjnie wprowadził więc katalog zawodów, których kobiety nie mogą wykonywać całkowicie lub wolno im to robić w bardzo ograniczonym zakresie czasowym.

Jak stanowi art. 176 § 1 kp, kobiety w ciąży i kobiety karmiące dziecko piersią nie mogą wykonywać prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, mogących mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie, przebieg ciąży lub karmienie dziecka piersią.

Zgodnie z treścią Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 roku w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, do podstawowych kategorii prac, których nie mogą wykonywać kobiety, należą:

• prace związane z wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała – zakazane wszystkim kobietom w odpowiednim zakresie;
• prace w mikroklimacie zimnym, gorącym i zmiennym – zakazane kobietom w ciąży lub karmiącym piersią;
• prace w hałasie i drganiach – zakazane kobietom w ciąży;
• prace narażające na działanie pól elektromagnetycznych, promieniowania jonizującego i nadfioletowego oraz prace przy monitorach ekranowych– zakazane kobietom w ciąży oraz kobietom karmiącym piersią w odpowiednim zakresie;
• prace pod ziemią, poniżej poziomu gruntu i na wysokości – zabronione wszystkim kobietom z wyjątkiem niektórych zawodów;
• prace w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu – zabronione kobietom w ciąży i karmiącym piersią;
• prace w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi – zabronione kobietom w ciąży i karmiącym piersią;
• prace w narażeniu na działanie szkodliwych substancji chemicznych – zabronione dla kobiet w ciąży i karmiących piersią;
• prace grożące ciężkimi urazami fizycznymi i psychicznymi – zabronione kobietom w ciąży oraz karmiących piersią.

Jak widać, prace zakazane dla kobiet wiążą się z uciążliwymi warunkami zatrudnienia, które wpływałyby negatywnie na zdrowie pracownicy, która spodziewa się dziecka albo zamierza zajść w ciążę.

Prace zakazane dla mężczyzn

Prace niedozwolone dla kobiet wiążą się ściśle z faktem, że pracownica może zajść w ciążę i w związku z tym powinna być chroniona przed negatywnym wpływem czynników zewnętrznych, które mogą zagrozić jej nienarodzonemu dziecku. Czy istnieje jednak analogiczny zestaw prac, które byłyby zakazane dla mężczyzn?

Okazuje się, że obecnie nie istnieje coś takiego jak formy zatrudnienia, których nie mogliby wykonywać mężczyźni – przynajmniej jeśli chodzi o uzasadnienie medyczne. Z racji samej fizjologii mężczyzna nigdy nie urodzi dziecka, ani nie zajdzie w ciążę, stąd ochrona nowego i przyszłego życia nie jest tutaj potrzebna. Prace, które zostały zakazane kobietom, mogą więc bez problemu wykonywać mężczyźni – oczywiście pod warunkiem, że również nie odbije się to negatywnie na ich zdrowiu (np. kontakt ze szkodliwymi substancjami musi być ograniczony do niezbędnego minimum, tak aby pracownik nie zachorował lub nie umarł).

Mimo że prawo cywilne nie stworzyło żadnego katalogu prac zakazanych dla mężczyzn, nie oznacza to, że takowy nie istnieje w prawie religijnym. Taka sytuacja jest charakterystyczna głównie dla religii wschodnich i arabskich, w których pewne zawody „nie przystoją” mężczyznom. Warto jednak podkreślić, że takie ograniczenia dotyczą profesji typowo religijnych, jak np. stanów duchownych i kapłańskich – nie mają jednak odniesienia do prawa świeckiego.

Brak katalogu prac zakazanych dla mężczyzn nie jest oznaką dyskryminowania kobiet, mimo że część pracownic mogłaby tak sądzić. Po pierwsze polski ustawodawca musiał dostosować nasze krajowe regulacje do wymogów norm unijnych oraz międzynarodowych. Po drugie stanowi to wyraz troski i ochrony przyszłego życia dziecka i matki – pracownica, która dopuszczona byłaby do prac, które obciążałyby za bardzo jej ciało fizyczne, naprawdę mogłaby stracić szansę na dziecko w przyszłości albo urodzić dziecko z niepełnosprawnością. Tego właśnie chcą uniknąć prawodawcy większości krajów świata.

Zatrudnienie kobiety w tzw. zawodzie zakazanym stanowi poważne naruszenie prawa pracy. Powoduje to powstanie odpowiedzialności po stronie pracodawcy, który nie może w żaden sposób zmusić pracownicy do wykonywania niedozwolonych dla niej czynności. Co więcej, jeśli kobieta odmówi wykonania powierzonej jej zakazanej pracy i zostanie z tego powodu zwolniona, może skutecznie bronić się przed utratą zatrudnienia w sądzie pracy.

Podsumowanie

W polskim prawie pracy istnieje katalog tzw. prac zakazanych dla kobiet. Celem istnienia takiej regulacji jest zapewnienie ochrony zdrowia pracownic w zakresie możliwości posiadania w przyszłości zdrowego potomstwa. Nie istnieje jednak katalog prac zakazanych dla mężczyzn, choć w prawie religijnym takie zestawienie może oczywiście funkcjonować. Zatrudnienie kobiety na stanowisku związanym z wykonywaniem czynności, które są dla niej niedozwolone, wiąże się z odpowiedzialnością pracodawcy za naruszenie norm prawa pracy.