Kiedy występuje nadużycie prawa w relacji pracodawca-pracownik?
Stosowanie przepisów prawa rozumianych jedynie literalnie (dosłownie) może w niektórych przypadkach prowadzić do poczucia niesprawiedliwości – użycia danego przepisu w tzw. złej sprawie. Uniknięciu takich przypadków służą opisane niżej instrumenty prawne. Z poniższej artykułu dowiesz się więcej o tym, czym jest nadużycie prawa w relacji pracodawca-pracownik!
Klauzule generalne
W celu uelastycznienia stosowania prawa ustawodawca wprowadza do systemu prawnego specyficzne normy, dzięki którym – w uzasadnionych przypadkach – określone przepisy można interpretować w inny sposób niż literalnie, odwołując się do tzw. klauzul generalnych, nawiązujących, najogólniej rzecz ujmując, do powszechnie akceptowanych w danym społeczeństwie wartości. Wskazać przy tym należy, iż klauzule generalne, z uwagi na ich wysoce subiektywny charakter, powinny być stosowane ostrożnie oraz w sposób wyważony – tylko wówczas, gdy dosłowna (literalna) interpretacja danego przepisu odniesionego do konkretnego stanu faktycznego okazuje się problematyczna.
Zgodnie z art. 5 Kodeksu cywilnego nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny:
- ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub
- z zasadami współżycia społecznego.
Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
W przepisie tym ustawodawca odwołuje się do dwóch klauzul generalnych, na podstawie których należy oceniać, czy osoba powołująca się na jakieś swoje prawo dokonuje jego nadużycia, czy też korzysta z niego w akceptowany prawnie i społecznie sposób.
Nadużycie prawa
Z nadużyciem prawa mamy do czynienia wtedy, gdy zachowanie danej osoby z formalnego punktu widzenia mieści się w granicach przysługującego jej prawa, jednak biorąc pod uwagę wartości, którym prawo to ma służyć, trzeba je uznać za naruszające porządek prawny.
Kryteriami nadużycia prawa są: społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa oraz zasady współżycia społecznego, przy czym do nadużycia prawa dochodzi w przypadku naruszenia choćby jednego z tych kryteriów.
Zasady współżycia społecznego
Jak wskazał Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w wyroku z 14 października 1998 roku, II CKN 928/97, „klauzule generalne ujęte w art. 5 kc wyrażają idee słuszności w prawie i wolności ludzi oraz odwołują się do powszechnie uznawanych wartości w kulturze naszego społeczeństwa. Ujmując więc rzecz ogólnie, można przyjąć, że przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania. Można więc odwoływać się do takich znanych pojęć, jak »zasady słuszności«, »zasady uczciwego obrotu«, »zasady uczciwości« czy »lojalności«”.
Ocena postępowania dokonywana w oparciu o kryterium zasad współżycia społecznego odwołuje się do ugruntowanych przekonań moralnych ogółu społeczeństwa. Są to zatem powszechnie akceptowane zasady etycznego postępowania.
Społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa
Klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa nakazuje brać pod uwagę cel (funkcję) danego prawa podmiotowego oraz interes społeczny, któremu prawo to ma służyć. Chodzi tu zatem o zapewnienie równowagi interesu indywidualnego z interesem ogółu.
Art. 8 Kodeksu pracy
Powtórzeniem art. 5 Kodeksu cywilnego jest art. 8 Kodeksu pracy: „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”. Oznacza to, że na gruncie prawa pracy, tak jak w dziedzinie prawa cywilnego, obowiązują te same klauzule generalne będące kryteriami służącymi ustalaniu, czy nie dochodzi do nadużycia prawa. W sferze prawa pracy chodzić będzie o nadużycia po stronie pracodawcy lub pracownika.
W postanowieniu Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 3 grudnia 2020 roku, II PK 196/19, podkreślono: „Regulacja zawarta w art. 8 kp należy do kategorii przepisów prawa zawierających klauzule generalne (zwroty niedookreślone), wobec czego z natury rzeczy ma charakter ogólny, a jej zastosowanie jest ściśle uzależnione od konkretnych okoliczności faktycznych”. Warto zatem przyjrzeć się przykładowym sytuacjom, w których strony stosunku pracy kwestionowały wzajemnie podejmowane działania (lub zaniechania), zarzucając sobie nadużycie prawa w relacji pracodawca-pracownik.
Nadużycie prawa w relacji pracodawca-pracownik
Oddalenie na podstawie art. 8 Kodeksu pracy roszczeń pracownika, z którym rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia, podnoszonych na podstawie art. 56 § 1 Kodeksu pracy (tj. roszczeń o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie) może mieć miejsce w okolicznościach szczególnie rażącego naruszenia obowiązków pracowniczych lub obowiązujących przepisów prawa. W tym kontekście wskazywane są takie zachowania naruszające obowiązki pracownicze, jak: spożywanie alkoholu na terenie zakładu pracy, przystąpienie do pracy w stanie nietrzeźwości, przywłaszczenie mienia na szkodę pracodawcy, ujawnienie istotnych tajemnic handlowych pracodawcy, pobicie współpracownika (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 21 maja 2019 roku, I PK 150/18).
Naganne zachowanie pracownika, polegające na jednokrotnym nieprzestrzeganiu zasad współżycia społecznego, może nie uzasadniać rozwiązania umowy o pracę, jeżeli jest incydentalne i nastąpiło po wielu latach nienagannej pracy pracownika (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 16 kwietnia 2019 roku, I PK 20/18).
Przyznanie dodatkowych lub nadzwyczajnych przywilejów pracownikom poddaje się weryfikacji sądowej pod kątem społeczno-gospodarczego przeznaczenia tych uprawnień z punktu widzenia interesów stron lub beneficjentów zbiorowego porozumienia prawa pracy i wymaga uwzględnienia zasad dobrej wiary, przyzwoitości w negocjowaniu i zawieraniu nienazwanych porozumień prawa pracy, obowiązku zachowania lojalności stron i poszanowania ich słusznych interesów, w tym dbałości o dobro pracodawcy, dobrych obyczajów w dysponowaniu jego majątkiem oraz zakazu naruszania praw osób trzecich, a także innych nazwanych lub nienazwanych zasad współżycia społecznego. Żądanie zasądzenia dodatkowego odszkodowania z tytułu niedotrzymania przyrzeczenia wieloletniego zatrudnienia podlega, tak jak każde roszczenie, ocenie w świetle art. 8 Kodeksu pracy i może być oddalone lub zasądzone w ograniczonej wysokości ze względu na nadużycie prawa podmiotowego w zależności od sądowej oceny istotnych okoliczności konkretnej sprawy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 3 października 2018 roku, III APa 11/18). Odnosząc się do tych problemów, rozważyć można następujący przykład.
Przykład 1.
Spółka Skarbu Państwa zawarła umowę o pracę z dyrektorem jednego z jej działów, w której zobowiązała się do wypłacenia wspomnianemu pracownikowi odprawy pieniężnej w wysokości jego dwuletniego wynagrodzenia w przypadku rozwiązania umowy o pracę przez którąkolwiek z jej stron przed upływem jednego roku. Po miesiącu trwania zatrudnienia pracownik wypowiedział umowę o pracę, domagając się wypłacenia wspomnianej odprawy zgodnie z treścią umowy o pracę. Spółka jednak, po przeanalizowaniu całej powstałej sytuacji, odmówiła, uzasadniając, iż żądanie to było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Chociaż formalnie pracownik miał prawo żądać wypłaty odprawy, uznano, że spełnienie tego żądania w rażący sposób sprzeciwiało się poczuciu sprawiedliwości. Trzeba przy tym zaznaczyć, iż z uwagi na subiektywny charakter klauzul generalnych żadna ze stron (ani pracodawca, ani pracownik) nie może być pewna, jak ich spór zostałby rozstrzygnięty przez sąd pracy.
Norma art. 8 Kodeksu pracy oznacza pozbawienie danego podmiotu możliwości korzystania z prawa, które mu przysługuje w świetle obowiązujących przepisów (także w świetle postanowień umowy o pracę). Zastosowanie instytucji nadużycia prawa prowadzi do osłabienia zasady pewności prawa i przełamuje domniemanie korzystania z prawa w sposób zgodny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem i zasadami współżycia społecznego. Dlatego też posłużenie się konstrukcją nadużycia prawa jest dopuszczalne tylko wyjątkowo i musi mieć szczególne, wyraźne uzasadnienie merytoryczne oraz formalne.
