Zniesławienie – kiedy jest przestępstwem i co za nie grozi?
W czasach rozwoju technologii media takie jak telewizja i internet towarzyszą nam w prawie każdym aspekcie życia. Wraz z możliwością łatwego komunikowania się na odległość pojawiło się zjawisko hejtu. Ataki werbalne i pisane obserwujemy codziennie. Rzadko kiedy mają one postać konstruktywnej krytyki, zazwyczaj są to najniższych lotów epitety mające na celu wyłącznie obrażenie drugiej osoby, grupy ludzi czy danej instytucji. Co gorsze, takiego zachowania coraz częściej dopuszczają się ludzie – zdawać by się mogło – wykształceni i kulturalni, jak politycy, dziennikarze czy publicyści. W skrajnych przypadkach zachowanie tego typu może nosić znamiona przestępstwa, jakim jest zniesławienie.
Zniesławienie lub inaczej pomówienie to zachowanie mające na celu poniżenie pokrzywdzonego w opinii publicznej lub mogące narazić go na utratę zaufania potrzebnego dla piastowania danego stanowiska czy wykonywania danego zawodu lub rodzaju działalności. Co istotne, w rozumieniu przepisów karnych zniesławienie odnosi się do innego rodzaju czynów aniżeli zniewaga. Są to więc dwa różne przestępstwa, za które grozi inny rodzaj kary. W niniejszym artykule zajmiemy się tym pierwszym zjawiskiem. Odpowiemy na pytania: czym jest zniesławienie, kiedy dochodzi do przestępstwa i co za nie grozi.
Czym jest zniesławienie?
Przestępstwo zniesławienia zostało opisane w art. 212 Kodeksu karnego (dalej jako KK). Zgodnie z § 1 tego przepisu przestępstwa dopuszcza się każdy, kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności.
Wspomniany na wstępie rozwój technologii sprawił, że ustawodawca zdecydował się na odrębne uregulowanie omawianego zachowania w internecie lub innych mediach pozwalających na masowe komunikowanie się. Z uwagi na większe możliwości takich środków przekazu, tj. łatwiejszy dostęp do treści oraz szerszą grupę adresatów, przestępstwo zniesławienia dokonane za pomocą środków masowego komunikowania obarczone zostało wyższymi sankcjami.
Zniesławienie może przyjmować różnorakie zachowania, m.in. może to być bezpodstawne zarzucenie określonego negatywnego zachowania, przypisanie nieprawdziwej cechy, poglądu lub czynu do danej osoby lub też fałszywe oskarżenie o popełnienie czynu przestępnego czy kontakty ze światem przestępczym. Istotą omawianego czynu jest zatem spowodowanie uszczerbku na autorytecie pokrzywdzonego w sensie jego poniżenia w opinii publicznej lub narażenia na utratę zaufania skutkującego podważeniem jego kompetencji. Pomówić można osobę fizyczną, grupę takich osób, instytucję publiczną czy inną osobę prawną, np. firmę. Należy pamiętać, że w przypadku osób prawnych czy jednostek organizacyjnych pokrzywdzonymi nie będą osoby fizyczne w postaci udziałowców spółki, członków zarządu czy pracowników, a sama jednostka. Wynika to z faktu, że osoby prawne posiadają podmiotowość prawną. Niemniej jednak często dochodzi do sytuacji, gdy wraz z daną jednostką pokrzywdzone (zniesławione) zostają osoby, które tę jednostkę tworzą, zarządzają nią lub dla niej pracują.
Kiedy dochodzi do przestępstwa?
Wiemy już, że zniesławienie polega na pomówieniu osoby fizycznej lub prawnej (w uproszczeniu). Jest jednak wiele elementów i składowych, bez których sam fakt pomówienia nie będzie stanowił przestępstwa. W pierwszej kolejności należy zdefiniować, czym jest „pomówienie”. Przez pomawianie należy rozumieć przypisywanie, zarzucanie, posądzanie lub oskarżanie innej osoby o określone postępowanie lub właściwości, które zawierają negatywną ocenę mającą w konsekwencji prowadzić do poniżenia jej w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. W praktyce treścią pomówienia będą informacje w całości nieprawdziwe, prawdziwe przeplatane z tymi fałszywymi lub też prawdziwe, ale przekazane w sposób nierzetelny, wyrwane z kontekstu, przedstawione w sposób pejoratywny. Zniesławienie może przyjąć dowolną formę. Możliwe jest więc dokonanie omawianego czynu w każdej postaci umożliwiającej realizację przekazu informacyjnego drugiej osobie. Może to być pomówienie słowne, pisemne w postaci listu, artykułu prasowego, książki lub innego utworu literackiego. Pomówienie może przyjąć formę karykatury, obrazu, zdjęcia (zazwyczaj chodzi o przerobienie zdjęcia) oraz filmu. Wyjątek stanowi gest lub inna nieartykułowana forma, np. grymas twarzy – w tym wypadku orzecznictwo stoi na stanowisku, iż niemożliwe jest dokonanie zniewagi w taki sposób.
Przestępstwo zniesławienia można popełnić tylko przez działanie. Nie odpowiada karnie z art. 212 KK osoba, która wykazała się brakiem reakcji, tj. nie zaprzeczyła pomawiającym treściom kierowanym wobec adresata. Nie popełni również przestępstwa osoba, która – wbrew ciążącemu na niej obowiązkowi – nie zabezpieczyła przed dostępem osób trzecich pism lub innych nośników zawierających informację o osobie pomawianej. Treść zniesławienia może mieć charakter ogólny, nie musi wcale mieć na celu przedstawienia konkretnych zdarzeń czy dotyczyć konkretnego zachowania pokrzywdzonego. Sąd Najwyższy wskazał, iż zniesławienie może nastąpić także w formie ogólnikowej lub pogłoski (por. wyr. SN z 20 listopada 1933 roku, sygn. 3 K 1037/33). Co więcej, pomówienie może mieć także charakter hipotetyczny, czyli odwoływać się wyłącznie do podejrzeń. Jest to podyktowane tym, iż przy tego typu działaniu mamy do czynienia z większym natężeniem złej woli osoby zniesławiającej, gdyż sprawca nie ma pewności co do prawdziwości zarzutów, a mimo to – bez dokonania stosownej weryfikacji – wygłasza je publicznie. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 8 maja 2006 roku (sygn. II AKa 448/05) poszedł dalej z interpretacją omawianego przestępstwa i uznał, że pomówienie może być wyrażone nie tylko w trybie oznajmującym, ale również w trybie przypuszczającym.
Jakie dobra chroni art. 212 KK?
Przepis art. 212 KK obejmuje ochronę szacunku, czci, godności i dobrego imienia pokrzywdzonego przed narażeniem go na negatywne wyobrażenia o nim ze strony osób trzecich. Ochrona przed zniesławieniem przysługuje każdemu człowiekowi, niezależnie od tego, jaką ma opinię w środowisku. Tak samo chroniona jest godność działacza społecznego, jak i osoby prawomocnie skazanej czy prowadzącej działalność społecznie nieakceptowaną, np. prostytucję. Jednocześnie ochrona ta nie ma charakteru bezwzględnego, doznaje ona ograniczenia ze strony innych dóbr o niewątpliwie donioślejszym znaczeniu. Za przykład może tu posłużyć prawo obywateli do informacji i jawności życia publicznego oraz kontroli działalności, która obejmuje kwestie społecznie doniosłe. I tak, inaczej oceniane będzie zachowanie dziennikarza czy adwokata, który mógł dopuścić się zniesławienia w ramach wykonywanego zawodu, a inaczej poczynania osoby „cywilnej”, która świadomie i z premedytacją poniża osobę w przestrzeni publicznej (np. w internecie). Omawiany przepis Kodeksu karnego ochroną obejmuje nie tylko dobra indywidualnie określonej osoby, ale również grupy osób, instytucji, osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych. Oznacza to, że podmioty zbiorowe objęte są ochroną zarówno w przedmiocie dóbr autonomicznych (np. dobre imię firmy), jak również dóbr osobistych osób bezpośrednio związanych z nimi m.in. działalnością zawodową.
Zniesławienie w środkach masowego komunikowania
W ocenie ustawodawcy aktualnie groźniejsze od klasycznego zniesławienia jest pomówienie w środkach masowego komunikowania. Czyn ten został określony jako typ kwalifikowany przestępstwa, a co za tym idzie – sankcja za jego dopuszczenie się została zaostrzona.
Za środki masowego komunikowania uznać należy wszystkie środki, których działanie sprowadza się do masowego przekazywania treści. W praktyce będą to prasa drukowana, radio, telewizja, książki, plakaty, filmy i przede wszystkim internet. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 29 maja 2008 roku (sygn. II KK 12/08) nie ma znaczenia jakość środków masowego komunikowania ani ich charakter, istotne jest jedynie to, aby były one zdolne zakomunikować określone informacje szerszej grupie ludzi.
Z racji tego, iż jest to dosyć nowe narzędzie służące do komunikowania się, internet sprawia największe problemy w orzecznictwie. Owszem, uznaje się, iż sieć internetowa może stanowić taki komunikator masowego przekazu, jednak nie w każdym wypadku. Przyjmuje się, iż internetowy przekaz o charakterze periodycznym spełniający wymogi prawa prasowego niewątpliwie jest prasą. Stąd też zniesławienie danego podmiotu na stronie www uznawanej za czasopismo będzie stanowiło omawiany typ kwalifikowany przestępstwa. Jednakże gdy komunikacja odbywa się w ściśle określonym kręgu, np. na forach czy czatach o ograniczonej dostępności, nie może być mowy o środku masowego przekazu. Pomówienie na owym forum powinno być więc oceniane w ramach przesłanek przestępstwa typu podstawowego. To samo tyczy się poczty elektronicznej. Jeśli treść zniesławiająca zostanie nadana do wąskiego grona odbiorców, np. znajomych czy współpracowników, nie możemy mówić o typie kwalifikowanym. Z kolei kiedy wiadomość mailowa zostanie nadana np. w formie spamu do bardzo szerokiej grupy adresatów, w tym do podmiotów nieznanych nadawcy, wówczas możemy mówić o zniesławieniu w środkach masowego przekazu.
Za informacje, które zawierają słowa o treści znieważającej, odpowiedzialność karną ponosi ich autor. Z art. 212 KK nie może być ukarana osoba będąca właścicielem platformy internetowej, na której zamieszczono daną treść, jak również jej administrator czy moderator.
Co grozi za zniesławienie?
Przestępstwo zniesławienia stanowi występek, tj. czyn o mniejszej szkodliwości społecznej aniżeli zbrodnia. Występkiem jest zniesławienie zarówno w typie podstawowym, jak i kwalifikowanym. Przestępstwo to jest ścigane z oskarżenia prywatnego, tj. zależy od woli pokrzywdzonego. Postępowanie dotyczące tego przestępstwa jest inicjowane bezpośrednio przez pokrzywdzonego i to na nim spoczywa obowiązek zgromadzenia i przedstawienia dowodów świadczących o winie sprawcy. Aby doszło do wszczęcia postępowania karnego prowadzonego przeciwko sprawcy, pokrzywdzony musi złożyć do sądu prywatny akt oskarżenia.
W przypadku typu podstawowego przestępstwa sprawcy grozi grzywna albo kara ograniczenia wolności. Natomiast w wypadku typu kwalifikowanego sprawca powinien liczyć się z możliwością nałożenia na niego grzywny, kary ograniczenia wolności lub nawet pozbawienia wolności do roku. Dodatkowo w razie skazania za którykolwiek typ przestępstwa sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego. Wysokość nawiązki może wynieść maksymalnie 100 tys. zł. Na wniosek pokrzywdzonego sąd orzeka również środek karny w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości.
Przestępstwo zniesławienia – podsumowanie
Rozwój mediów przyniósł nam łatwiejszy dostęp do wiedzy czy informacji ze świata, a także większą swobodę w komunikowaniu się. Jednocześnie dał również więcej możliwości do wkraczania w wolność innych oraz naruszania ich dóbr osobistych. Wolność słowa jest jednym z podstawowych konstytucyjnych praw obywatelskich, jednakże mylenie tej wolności z prawem do artykułowania domysłów, fałszywych ocen czy manipulowania faktami może nieść za sobą przykre konsekwencje prawne. Należy zdawać sobie sprawę, że każdy przejaw pomawiania innej osoby czy instytucji może skutkować karami finansowymi, ograniczeniem lub nawet pozbawieniem wolności.
