Odwołanie od oceny pracowniczej do sądu - czy jest możliwe?

Ocena pracownicza polega na porównaniu faktycznych zachowań pracownika z zachowaniami pożądanymi z punktu widzenia realizacji celów określonych przez jego pracodawcę. Ocena ta może być dokonywana na co dzień (tzw. ocena bieżąca) lub w sposób bardziej sformalizowany – co pewien czas, cyklicznie (tzw. ocena okresowa). Zakres oceny pracowniczej powinien być ograniczony wyłącznie do zadań i obowiązków powierzonych pracownikowi w ramach stosunku pracy. Służy ona korygowaniu niepożądanych zachowań, utrwalaniu zachowań wartościowanych pozytywnie, wyznaczaniu kierunków rozwoju pracownika, a także podejmowaniu decyzji o awansie i przeszeregowaniu, o wysokości indywidualnego wynagrodzenia oraz stosowaniu nagród, ewentualnie kar porządkowych. Z uwagi na to, że wynik oceny pracowniczej istotnie wpływa na sytuację pracownika, duże znaczenie ma zapewnienie drogi jaką jest odwołanie od oceny pracowniczej z którymi pracownicy się nie zgadzają.

Okresowe oceny pracownicze – przypadek służby cywilnej

Każdy pracodawca w ramach zarządzania personelem może wprowadzić procedurę ocen pracowniczych. W odniesieniu do niektórych grup zawodowych systemy ocen pracowniczych ustalono w przepisach prawa.

W myśl art. 81 Ustawy z dnia 21 listopada 2008 roku o służbie cywilnej urzędnik służby cywilnej oraz pracownik służby cywilnej zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony podlega ocenie okresowej dokonywanej przez bezpośredniego przełożonego. Ocena okresowa dotyczy wykonywania obowiązków wynikających z opisu zajmowanego stanowiska pracy. Sporządza się ją na piśmie, co 24 miesiące. Ocena zawiera wnioski dotyczące indywidualnego programu rozwoju zawodowego. W razie uzyskania negatywnej oceny okresowej oceniany podlega ponownej ocenie po upływie 6 miesięcy od dnia zapoznania się z oceną.

Zgodnie z art. 83 ustawy o służbie cywilnej od oceny okresowej służy, w terminie 7 dni od dnia zapoznania się z oceną, sprzeciw do dyrektora generalnego urzędu. Sprzeciw rozpatruje się w terminie 14 dni od dnia wniesienia. W razie uwzględnienia sprzeciwu ocenę okresową zmienia się albo sporządza po raz drugi. Od oceny okresowej sporządzonej po raz drugi również przysługuje sprzeciw. W razie nierozpatrzenia sprzeciwu w terminie albo nieuwzględnienia sprzeciwu od oceny okresowej oceniany może, w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji albo od dnia upływu terminu, o którym mowa w ust. 3, odwołać się do sądu pracy.

Jak wynika z powyższego, osoby zatrudnione w służbie cywilnej mają prawo odwołać się od oceny pracowniczej do sądu pracy. Podstawę prawną takiego odwołania stanowi art. 83 ust. 5 ustawy o służbie cywilnej.

Procedura oceniania w służbie cywilnej

Sposób przeprowadzania oceny pracowniczej w służbie cywilnej uregulowano w Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 4 kwietnia 2016 roku w sprawie warunków i sposobu przeprowadzania ocen okresowych urzędników służby cywilnej i pracowników służby cywilnej. W zarysie ustalona w tym akcie prawnym procedura przedstawia się następująco.

Bezpośredni przełożony ocenianego (oceniający) dokonuje oceny okresowej, stosując określone w rozporządzeniu kryteria oceny odpowiednie dla stanowiska pracy zajmowanego przez ocenianego. Oceniający przeprowadza z ocenianym rozmowę, podczas której omawia się:

1. główne obowiązki wynikające z opisu stanowiska pracy zajmowanego przez ocenianego;
2. kryteria obowiązkowe i kryteria dodatkowe, jeżeli są wybierane przez oceniającego;
3. oczekiwania oceniającego co do sposobu spełniania kryteriów oceny przez ocenianego;
4. cele do osiągnięcia w okresie, w którym oceniany podlega ocenie, jeżeli ich określenie jest uzasadnione ze względu na charakter obowiązków wynikających z opisu stanowiska pracy zajmowanego przez ocenianego, a także sposób realizacji wyznaczonych celów.

Oceniający zapoznaje ocenianego z kryteriami oceny i terminem sporządzenia oceny na piśmie. Oceniany potwierdza podpisem przeprowadzenie z nim rozmowy oraz zapoznanie się z kryteriami oceny i terminem sporządzenia oceny na piśmie.

Przed sporządzeniem oceny na piśmie oceniający przeprowadza z ocenianym rozmowę oceniającą, podczas której omawia z nim:

1. główne obowiązki wykonywane przez ocenianego w okresie, w którym podlegał ocenie, oraz sposób ich realizacji, z uwzględnieniem spełniania przez ocenianego ustalonych kryteriów oceny;
2. sposób realizowania przez ocenianego celów do osiągnięcia w okresie, w którym oceniany podlegał ocenie, jeżeli cele te zostały wyznaczone;
3. kierunki dalszego rozwoju zawodowego i potrzeby ocenianego w zakresie podnoszenia kwalifikacji i doskonalenia umiejętności.

Oceniający niezwłocznie zapoznaje ocenianego z oceną sporządzoną na piśmie.

Co bada sąd rozpoznający odwołanie od oceny pracowniczej osoby zatrudnionej w służbie cywilnej?

W Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2016 roku (III PZP 10/15) – która dotyczyła stanu faktycznego, do którego znajdowało zastosowanie nieobowiązujące już obecnie Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 8 maja 2009 roku w sprawie warunków i sposobu przeprowadzania ocen okresowych w służbie cywilnej, ale która w znacznej mierze zachowuje aktualność – wskazano zakres kognicji sądu w sprawie odwołania od oceny pracowniczej.

W pierwszej kolejności stwierdzono, że w sprawie o uchylenie oceny okresowej pracownika służby cywilnej sąd rozpoznający sprawę jest nie tylko uprawniony, ale wręcz zobowiązany do zbadania, czy pracodawca zachował i zastosował przepisy proceduralne dotyczące przeprowadzenia oceny okresowej. Badaniu podlegają też wszystkie warunki formalne (przepisy), gdyż jest to warunek konieczny do ustalenia obiektywnego charakteru dokonanej oceny okresowej.

Sąd pracy rozpoznający odwołanie pracownika służby cywilnej od oceny okresowej ustala wyłącznie to, czy pracodawca zachował przepisany tryb oceny oraz uzasadnienia negatywnych ocen cząstkowych (na poziomie poniżej oczekiwań i znacznie poniżej oczekiwań) pod kątem prawdziwości podanych w nim okoliczności faktycznych. Wynika więc z tego, że badaniu podlega także ocena prawdziwości okoliczności faktycznych będących podstawą oceny okresowej.

Uchylenie negatywnej oceny okresowej jest dopuszczalne jedynie w przypadku naruszeń mających istotny wpływ na ostateczny wynik oceny okresowej. Zadaniem sądu jest w takim przypadku ocena wpływu naruszenia przepisów przez pracodawcę na wynik oceny. Weryfikacja oceny okresowej przez sąd powinna również uwzględniać konieczność stosowania przez pracodawcę obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów oceny pracowników oraz wyników ich pracy, co wynika z art. 94 pkt 9 Kodeksu pracy. Kryterium to obejmuje także dopuszczalność kontroli uzasadnienia negatywnych ocen cząstkowych w kwestii ich zgodności z okolicznościami faktycznymi.

Jednocześnie należy pamiętać, że ocena okresowa urzędnika i pracownika służby cywilnej, jak każda opinia, nie może pozbawiać pracodawcy prawa do indywidualnej oceny. Ocena okresowa nie jest wolna od subiektywnego osądu pracodawcy, którego zakres wyznaczają przepisy dotyczące jej przeprowadzenia. Sąd nie jest uprawniony do podwyższenia pozytywnej oceny okresowej, jak i zmiany oceny negatywnej na pozytywną. Wynika to również z przepisów art. 83 ust. 1 i 4 ustawy o służbie cywilnej, które jednoznacznie przyznają kompetencję do zmiany oceny okresowej pracodawcy. W razie uwzględnienia powództwa sąd nie przeprowadza więc ponownej oceny okresowej (jej zmiany), ale jedynie jest uprawniony do uchylenia jej w całości lub części, co zobowiązuje pracodawcę do jej ponownego przeprowadzenia.

Odwołanie od oceny pracowniczej w innych grupach zawodowych

W omówionym wyżej przypadku ocen pracowniczych w służbie cywilnej nie ulega wątpliwości, że osoba zatrudniona w tej służbie (urzędnik, pracownik) ma prawo odwołać się do sądu od oceny, z którą się nie zgadza, a sąd może – jeżeli uzna odwołanie za uzasadnione – ocenę uchylić. Jednak w odniesieniu do wielu innych grup zawodowych nie ma przepisów, które wprost wskazywałyby na możliwość jaką jest odwołanie od oceny pracowniczej do sądu w analogicznych przypadkach.

Jak wskazano w postanowieniu Sądu Najwyższego z 4 lutego 2009 roku (II PK 226/08), urzędnicy (pracownicy samorządowi), którzy nie są zadowoleni z uzyskanej negatywnej oceny przełożonego, mogą się odwołać do sądu. Choć ustawa o pracownikach samorządowych nie przewiduje takiej możliwości, nie oznacza to, że urzędnik nie może tego zrobić. Z kolei w wyroku Sądu Najwyższego z 6 kwietnia 2011 roku (II PK 274/10) stwierdzono, że sąd nie zastępuje pracodawcy w sporządzaniu okresowej oceny pracownika samorządowego. Może ją kontrolować, gdy wymaga tego przedmiot sprawy (sporu), jednak nie w zakresie oceny, jaka dozwolona jest pracodawcy. Nie można jednak wykluczyć czynu pracodawcy polegającego na naruszeniu przepisów (reguł) tej oceny, a nawet instrumentalnego ich traktowania albo naruszenia innych przepisów ogólnych. Należy pamiętać, że ocena nie może naruszać dóbr osobistych pracownika (art. 111 kp i art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego), choć ze swej istoty okresowa ocena kwalifikacyjna może w nie wkraczać.

Przykład 1.

Przełożony pracownika, w arkuszu okresowej oceny pracowniczej opisał pracownika, używając określeń prześmiewczych, przez co naruszył jego godność.

Pracownik złożył odwołanie od oceny pracowniczej do sądu pracy od wspomnianej oceny, zarzucając przełożonemu (pracodawcy) naruszenie swojej godności, czyli jednego z dóbr osobistych.

Przykład 2.

Pracownika oceniono – inaczej niż innych pracowników – z pominięciem obowiązującej u pracodawcy procedury dokonywania ocen pracowniczych. W odwołaniu do sądu pracownik zarzucił pracodawcy nierówne traktowanie w zatrudnieniu.

Powyższe skłania do ogólnego wniosku, że każdy pracownik może odwołać się od oceny pracowniczej z którą się nie zgadza do sądu – opierając się na przepisie prawa przyznającym mu wprost takie uprawnienie (jak w przypadku urzędników/pracowników służby cywilnej) albo, jeżeli takiego przepisu nie ma – na innym przepisie, który, zdaniem pracownika, dokonana ocena narusza, np. przepisy o ochronie dóbr osobistych lub o zakazie dyskryminacji (jak np. w przypadku pracowników samorządowych). W razie uchylenia oceny sąd sam nie dokonuje nowej oceny; pozostaje to zadaniem pracodawcy.